NEL LESSICO FILOSOFICO DEI SECOLI XVII E XVIII
Tra le attività del «Lessico Intellettuale Europeo» in una posizione di
primo piano si colloca la redazione di un Lessico filosofico dei secoli
XVII e XVIII, basato sullo spoglio lessicografico di più di trecento
opere di carattere filosofico e scientifico, appartenenti a cinque diversi
ambiti linguistici (italiano, latino, francese, inglese, tedesco) e distribuite
lungo un arco di tempo che va dalla pubblicazione del De la sagesse
di Pierre Charron (1601) alla morte di Kant (1804). Muovendosi entro i
confini ideali rappresentati da queste due date l’opera di redazione del Les-
sico trascorre attraverso un variegato panorama di fonti i cui rilievi riman-
dano ad altrettanti eventi nodali nella storia della cultura europea: nel qua-
dro di un progressivo affermarsi delle lingue volgari come strumento di
comunicazione intellettuale, le opere di Keplero e Galilei, di Newton e di
Laplace, segnano il nascere e lo svilupparsi della nuova scienza, i testi di Gro-
zio e di Pufendorf, di Hobbes, Locke e Rousseau, il formarsi del pensiero
politico moderno, l’ampia produzione di Descartes e Malebranche, Spinoza
e Leibniz il fiorire della grande stagione razionalista del ‘600. Emerge, con
i trattati di Locke, Berkeley, Hume, la tradizione empirista inglese, si rias-
sumono nell’Encyclopédie, nella vasta trattatistica di Fontenelle e di Vol-
taire, di Diderot e d’Alembert i contenuti della nuova cultura illuminista,
nelle opere di Kant, di Fichte, di Schelling e del primo Hegel le immediate
premesse del pensiero filosofico contemporaneo. A questo complesso mate-
riale documentario, di cui non si sono ricordate qui che le articolazioni più
evidenti, il Lessico viene applicando una particolare attività di segmenta-
zione e riordinamento, di scomposizione e ricomposizione, che, senza nulla
aggiungere di commento ai testi, ne isola i contenuti, per classificarli e rior-
ganizzarli in un certo numero di voci autonome. Quali i caratteri di questa
attività e su quali criteri si basa?
Se ci si rappresenta l’interpretazione di un corpus di fonti filosofiche,
scientifiche o letterarie come un processo che ha i suoi momenti fonda-
— 8 —
mentali nello svincolamento di alcuni elementi significativi delle fonti stesse
dall’ordine in cui sono immediatamente dati e nell’individuazione di un filo
conduttore che, consentendo di ripercorrerli secondo un diverso tragitto e
di stabilire tra loro nuovi accostamenti, metta in risalto nei testi un senso
che essi prima non manifestavano, allora anche l’attività di articolazione
del materiale documentario all’interno del Lessico, la sua ridistribuzione
in una serie di voci ordinate alfabeticamente, può essere descritta come
un’opera di interpretazione. Il corpus dei citati del Lessico è anch’esso pensa-
bile come un ampio insieme di fonti che vanno interpretate e comprese,
come una vasta coordinazione di concetti, giudizi, dottrine – in una pa-
rola ‘significati’ – i quali richiedono di essere distinti e riorganizzati se-
condo un certo schema perché ne risulti, in una prospettiva storica, un ‘si-
gnificato’ più comprensivo, di ordine più generale. Ciò che costituisce la
specificità dell’approccio interpretativo del Lessico rispetto ad altre forme
di interpretazione di un corpus è il fatto che esso assume, come filo condut-
tore secondo cui circoscrivere e riorganizzare i significati, la serie dei signi-
ficanti contenuti nei testi. La riorganizzazione dei significati avviene cioè
attraverso una riorganizzazione dei significanti e questa operazione è con-
dotta in modo sistematico: i testi sottoposti a spoglio, segmentati in una
serie di passi all’interno dei quali vengono evidenziati i termini più signifi-
cativi, subiscono un processo di ricomposizione e sono offerti alla lettura
non più in forma continua ma così come si presentano quando i contesti in
cui sono stati frammentati vengano raggruppati in base al loro ‘concor-
dare’ nell’uso dei medesimi termini. Ciò ha come conseguenza una ridi-
stribuzione del materiale in tante partizioni tematiche (‘voci’) quanti sono
i termini evidenziati, partizioni all’interno delle quali l’unità del signifi-
cante assunto come entrata è indice e garanzia di una relativa omogeneità
dalla parte dei significati. Questa capacità dei singoli significanti di aggre-
gare di volta in volta contesti omogenei dal punto di vista dei contenuti
consente, attraverso quella che è stata definita una lettura di secondo grado
del materiale1, sia di veder rispecchiata (nella ‘nomenclatura’ del Lessico)
l’articolazione tematica del corpus, sia di seguire, all’interno di ogni singola
voce, lo svolgersi nel tempo di un unico tema: qui il termine in entrata
rappresenta quell’elemento comune che, fungendo da base di confronto tra
luoghi di opere e autori diversi, come tra diversi luoghi di un unico autore
o di un’unica opera, mette in risalto al loro interno permanenze e variazioni,
identità e differenze, offre il contesto in cui ogni enunciato va storicamente
inserito. È istituita in tal modo una particolare forma di interpretazione, la
— 9 —
quale è in grado di aggiungere un supplemento di significato a quanto il
materiale rivelava nella sua forma originaria e la cui maggior ‘oggettività’
rispetto ad altri approcci interpretativi si lega all’impersonalità del principio
assunto come guida (la riorganizzazione dei significanti presenti nei testi
stessi) e alla sistematicità con cui questo principio è applicato.
Rispetto al materiale contenuto in ogni singola voce non meno che ri-
spetto a quello che costituisce la totalità del corpus, la successione secondo
cui si sceglie di presentare i contesti è sempre espressione – a meno che
non si basi su un ordinamento alfabetico o comunque puramente conven-
zionale – di un’attività volta a conferire loro senso e direzione. Proprio
l’individuazione dei criteri secondo cui riorganizzare i contesti nelle voci
del Lessico è materia di un lavoro di sperimentazione collettiva avviato
presso il «Lessico Intellettuale Europeo» nel momento in cui, esaurito lo
spoglio lessicografico del materiale, si è affrontata – per l’ambito lingui-
stico latino – la fase più propriamente redazionale dell’opera. Nelle pagine
che seguono viene presentato un tentativo di articolazione, sotto forma di
voce, della documentazione lessicografica relativa al lemma anima- ae. Ben-
ché tragga spunto da discussioni avute in numerosi incontri redazionali e
rifletta una serie di istanze fatte valere in quelle occasioni, questo tentativo
configura un approccio esclusivamente personale al problema in questione:
richiamando l’attenzione su alcuni aspetti che sembrano specificamente con-
nessi all’idea di un ‘lessico filosofico’ esso si pone come un semplice con-
tributo alla ricerca in corso presso il Centro e non anticipa quindi necessa-
riamente le caratteristiche che avranno le voci del Lessico nella loro forma
definitiva.
Nell’articolare la voce anima si è semplicemente trasposto sul piano di
una singola voce quel medesimo criterio di riorganizzazione dei contenuti
che è già stato illustrato dal punto di vista della struttura complessiva del
Lessico. Anche qui, infatti, una ridistribuzione tematicamente omogenea
degli enunciati è stata ottenuta utilizzando i significati offerti dai testi stessi,
in questo caso alcuni dei significanti ‘co-occorrenti’ con anima nei passi in
cui il termine è documentato. Il riordinamento dei contesti in base alla
concordanza di questi significanti di secondo grado ha dato luogo alla ridi-
stribuzione del materiale in ventitré sezioni (di cui l’ultima riservata agli
usi metaforici del termine) ciascuna delle quali aperta, a illustrazione del
suo contenuto, dall’indicazione del termine o dei termini a cui anima si
trova associata. Così, ad esempio, la sezione I porta il titolo Anima →
corpus, il quale indica che al suo interno sono venuti a raggrupparsi
tutti i luoghi in cui è stabilito un nesso qualsiasi, nelle diverse opere e nei
diversi autori, tra il concetto di anima e quello di corpo. Allo stesso modo
nella sez. III, A. → mundus, terra, universum, m u n-
— 10 —
d a n u s , si sono raccolti i contesti in cui l’idea di anima è in qualche modo
associata a quelle di mondo e di mondano, di terra e di universo. I ter-
mini mundus, terra, universum, mundanus sono naturalmente tutti presenti,
ora l’uno ora l’altro, nei contesti compresi nella sezione. Si ritroveranno
quindi in essa tanto passi in cui sono presenti i sintagmi stretti anima mundi,
anima telluris, anima universi, quanto brani in cui il tema dell’assegnazione
o meno di un’anima al mondo e alla terra si esprime indipendentemente
dal darsi di queste locuzioni (cfr. ad es. Kepler, Harmonice mundi, 237:
«In terrae enim corpore ponenda est haec anima [...]»). All’interno di
ciascuna sezione i contesti sono stati ordinati cronologicamente in base alla
data di nascita degli autori; i passi appartenenti a diverse opere di un me-
desimo autore in base alla cronologia relativa delle opere; i brani tratti
dalla medesima opera secondo il numero di pagina. A evitare la ripetizione
in più punti della voce di tutti quei contesti che, comprendendo diversi
termini suscettibili di essere assunti come co-occorrenze di anima, si sareb-
bero dovuti inserire in più di un raggruppamento, una serie di rinvii è stata
aggiunta in calce ad alcune sezioni. I vari raggruppamenti sono stati ordi-
nati in base alla maggiore o minore ricchezza della documentazione in essi
raccolta (tenendo conto anche dei rinvii interni). Alla voce è stato infine
premesso un sommario, il quale consente una visione sinottica sia delle sue
ripartizioni tematiche sia della varia distribuzione, al loro interno, di opere
e autori.
Così ridistribuito, il materiale acquista significato offrendosi alla lettura
secondo una duplice articolazione: ciascun contesto riceve senso e si defi-
nisce nei suoi precisi contorni storici sia rapportandosi, lungo l’asse verti-
cale della voce, a quelli – diversi ma tematicamente omogenei – che lo
attorniano all’interno della medesima sezione, sia manifestando, rispetto
all’asse orizzontale costituito dal succedersi dei vari raggruppamenti tema-
tici, la posizione che occupa all’interno del discorso sull’anima nei due se-
coli in questione. Così, ad esempio, la discussione kantiana se si dia
un’anima mundi come causa dell’universo (Diss., 408), si fa valutare nella
sua esatta portata proprio nel momento in cui può essere letta in continuità
con i punti di vista espressi sul medesimo argomento da Campanella e da
Keplero, da Hobbes e Genovesi; nello stesso tempo, in quanto si ritaglia
sullo sfondo di altri possibili interrogativi sull’anima, da quello circa la sua
unità o molteplicità (sez. XI, A.→tres, unicus, pars), a quelli
sulla sua natura corporea o incorporea (sez. XIV, A. → corporeus,
incorporeus), mortale o immortale (sez. VII, A. immortali-
tas, immortalis, mortalis) ecc., essa viene a precisarsi come
ripresa di uno tra i tanti temi in cui – quasi sotto forma di passaggi obbli-
— 11 —
gati – si articola, tra Sei e Settecento, il più vasto dibattito su questo
concetto.
Ne risulta anche, da un punto di vista più strettamente lessicografico,
il significato di anima, come entità a proposito della quale si discute, ad
esempio, se sia da identificarsi con la ‘forma’ in senso aristotelico (sez. VIII,
A. → forma) o con una specie sottile di atomi (sez. XXII, A . –» c o r -
pusculum, particula), se inerisca solo agli uomini o anche agli
animali (sez. II, A. → brutum, belua, animans), se abbia
una localizzazione determinata all’interno della compagine corporea (sez. XII,
A. → sedes), e così via. Che il valore semantico di anima si dia a
conoscere in questa chiave sempre problematica appare dipendere dalla
natura stessa del discorso filosofico riversato all’interno del Lessico, di-
scorso in cui il significato di questo come di altri termini, lungi dall’essere
desunto in modo irriflesso dalla lingua, è ciò precisamente che è sempre
messo in questione. Di qui l’inadeguatezza, in un’opera come il Lessico filo-
sofico dei due strumenti di analisi tradizionalmente applicati nei dizionari
di lingua, vale a dire la ‘definizione’ e l’‘esemplificazione’, intese la prima
come esplicitazione sommaria del significato comune posseduto da un ter-
mine in una molteplicità di enunciati, la seconda come scelta di un numero
limitato di contesti da cui questo comune significato possa essere illustrato
in concreto. Nel Lessico, infatti, i singoli enunciati di cui si compone una
voce in tanto hanno interesse in quanto il significato di un medesimo ter-
mine vi viene determinato, attraverso la riflessione filosofica degli autori,
secondo sfumature sempre diverse e non è quindi esprimibile in una defi-
nizione generale né esemplificabile mediante una selezione parziale di
contesti.
Da un altro punto di vista la voce anima si presenta, per come è qui
strutturata, con le caratteristiche, più che di una voce di dizionario in
senso tradizionale, di una sorta di ‘banca dati’, le cui chiavi di accesso
sono rappresentate dai titoli delle varie sezioni. Questi, contrassegnando
sinteticamente il contenuto di ciascun raggruppamento, consentono in ef-
fetti una ricerca selettiva del diverso tipo di informazioni contenute nella
voce. Così, ad esempio, il lettore che fosse interessato, prima ancora che
alla nozione di anima nel suo complesso, alla tematica particolare del suo
rapporto con Dio, individuerebbe facilmente nella sezione VI, A. → d e u s ,
il luogo della voce in cui è riunita la documentazione relativa a questo
problema. Allo stesso modo, una ricerca intorno all’anima dal punto di vi-
sta delle sue operazioni cognitive saprebbe verso quale punto della voce
orientarsi grazie all’entrata della sez. V, A. → cogito, sensatio,
idea, notitia, impressio, perceptio.
Ancora una considerazione, infine, circa l’opportunità di costruire la
— 12 —
voce unicamente attraverso il materiale documentario, evitando qualsiasi
intervento redazionale che vada al di là del suo semplice raggruppamento in
sezioni. Poiché la disposizione dei contesti secondo un determinato ordine
dà di per sé luogo a una certa interpretazione delle fonti, ci si potrebbe
infatti rappresentare l’articolazione della voce anima come l’ossatura di una
possibile voce di tipo enciclopedico. Perché non proseguire allora in questa
direzione l’elaborazione della voce, riassorbendo all’interno di un discorso
continuo il materiale grezzo costituito dagli enunciati dei vari autori? In
realtà la conservazione dei materiali è qui pensata, piuttosto che come un
limite del Lessico, come una sua precisa caratteristica strutturale. Una voce
di tipo monografico comporterebbe infatti la cristallizzazione del discorso
sulle fonti in una forma non più modificabile, e sarebbe in grado di fornire
informazioni unicamente su quegli aspetti del materiale già ritenuti dal re-
dattore meritevoli di essere tematizzati. La disponibilità della documenta-
zione originale, preservando la possibilità di una ricognizione del materiale
secondo percorsi sempre diversi, fa invece del Lessico un’opera aperta, in-
terrogabile secondo una molteplicità di punti di vista e leggibile secondo
infinite chiavi, in una sorta di continua περιχώρησις del senso2
Bac., A.S.
F. Bacon, De augmentis scientiarum. Bac., N.O.
F. Bacon, Novum organum. Baum., Aesth.
A. G. Baumgarten, Aesthetica. Camp., S.R.
T. Campanella, De sensu rerum. Claub., C.D.
J. Clauberg, De cognitione Dei et nostri. Desc., Mdt.
Obj.
Rsp.
R. Descartes, Meditationes de prima philosophia. Objectiones doctorum virorum in praecedentes meditationes cumresponsionibus authoris. Desc., P.Ph.
R. Descartes, Principia philosophiae. Desc., Rgl.
R. Descartes, Regulae ad directionem ingenii. Genov., E.M.
A. Genovesi, Elementa metaphysicae. Genov., El. art. log.
A. Genovesi, Elementa artis logico criticae. Geul., Eth.
A. Geulincx, Ethica. Geul., Mtph.
A. Geulincx, Metaphysica. ‘s Grav., I.Ph.
W. J. ’s Gravesande, Introductio ad philosophiam.
Herb., Vrt.
E. Herbert of Cherbury, De veritate.
Hobb., Cv.
Th. Hobbes, De cive. Kant., Diss. E. Kant, De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis dissertatio. Kep., H.M.
J. Kepler, Harmonice mundi. Leib., Spec. dyn.
G. W. Leibniz, Specimen dynamicum. More, E.M.
H. More, Enchiridium metaphysicum. Puf., J.N.
S. Pufendorf, De jure naturae et gentium.
Spin., Eth.
Β. Spinoza, Ethica. Spin., I.E.
Β. Spinoza, Tractatus de intellectus emendatione. Spin., T.T.P. B. Spinoza, Tractatus theologico-politicus — 14 —
Anima→corpus. Bac., A.S., 579, 583, 584, 585, 585, 611; Herb., Vrt.,
72, 72; V. Obj., 260, 342; Desc., V Rsp., 351; VII Obj., 485-86, 520; Claub., C.D.,
676, 731, 739, 752, 752; Geul., Mtph., 235; Puf., J.N., I, 32, 226; Spin., Eth., 278;
’s Grav., I.Ph., 42; Genov., E.M., III, 7, 184-85, 192, 195, 201; Kant, Diss., 419.
A. → brutum, belua, animans. Bac., A.S., 604, 605, 605; Camp.,
S.R., 86, 174; V Obj., 262; VI Obj., 414; VII Obj., 490; Claub., C.D., 671, 742;
Genov., E.M., III, 378, 399, 401, 402, 404, 407-8, 411.
A. → mundus, terra, universum, mundanus. Camp., S.R.,
12, 99, 114, 228, 228; Kep., H.M., 237, 237, 241, 265, 265, 268, 269; Hobb., Cv., 340;
Puf., J.N., I, 175; Genov., E.M., I, 33, 79; Kant, Diss., 408.
A. → spiritus. Camp., S.R., 9, 35, 36, 40, 42, 45, 72, 97, 109, 203; Spin.,
T.T.P., 25; Genov., E.M., III, 1, 114; Id., El. art. log., 157.
A. → cogito, sensatio, idea, notitia, impressio, per-
ceptio. Bac., A.S., 494; Herb., Vrt., 157, 206; Desc., Mdt., 26, 26; Claub., C.D.,
676, 680; Spin., I.E., 23, 29, 31; Id., Eth., 187; Genov., El. art. log., 36; Baum., Aesth.,
286.
A. → deus. Bac., A.S., 605-6; Desc., Mdt., 26; Id., II Rsp., 154; Claub.,
C.D., 598, 598, 605, 636, 640, 660, 661, 680-81; Genov., E.M., III, 416; Id., El. art.
log., 27.
A. → immortalitas, immortalis, mortalis. Camp., S.R.,
82, 86; Herb., Vrt., 46; More, E.M., 152; Claub., C.D., 642, 677, 677, 682; Puf.,
J.N., I, 145, 211; Genov., E.M., II, 132.
A. → forma. Camp., S.R., 33; Gass., Exrc., 125, 353; Leib., Spec. Dyn.,
236; Genov., E.M., III, 83, 133, 140, 164-65, 175, 404.
A. → mens. Herb., Vrt., 71; Desc., II Rsp., 161; V Obj., 263, 263-64;
Desc., V Rsp., 356, 356; Genov., E.M., III, 5-6; Id., El. art. log., 35.
A. → harmonia, numerus, harmonicus, numero, quan-
titas. Kep., H.M., 95, 107, 212, 215, 216, 217, 223, 224; Baum., Aesth., 71.
A. → tres, unicus, pars. Camp., S.R., 44, 44, 45, 73; Geul., Eth.,
237; Puf., J.N., II, 167, 177.
A. → sedes. Bac., A.S., 586; V Obj., 263;" Desc., P.Ph., 315-16; Spin.,
T.T.P., 50; Id., Eth., 117; Genov., El. art. log., 45-6.
A. → facultas. Kep., H.M., 98-9; Baum., Aesth., 66, 81, 108, 140.
A. → corporeus, incorporeus. Camp., S.R., 42; Desc., Rgl.,
390; V Obj., 332; Desc., VI Rsp., 425-26, 431.
A. → calor. Camp., S.R., 37, 37, 39, 49; Claub., C.D., 682.
A. → passio, affectus. Camp., S.R., 166; More, E.E., 25; Spin.,
Eth., 279; Genov., E.M., III, 303.
A. → ipse, sui, sui ipsius. Camp., S.R., 95, 105, 105; Claub.,
C.D., 598.
A. → dubito. Camp., S.R., 95; Claub., C.D., 597, 599, 676-77.
A. → sensibilis. Bac., A.S., 605, 606-7, 609, 610.
A. → medius. Genov., E.M., III, 180, 180-81, 295.
A. → divinatio, praevisio. Bac., A.S., 607, 608; Baum., Aesth., 82.
A. → corpusculum, particula. Camp., S.R., 5; Genov., E.M.
III, 65.
Metafor. Bac., A.S., 621, 651; Id., N.O., 136, 191, 394; Puf., J.N.,
II, 143, 182.
I. Anima → corpus. Partitio Philosophiae Humanitatis in Doctrinam
circa corpus Hominis et Doctrinam circa A n i m a m Hominis. Bac., A.S.,
579. Quantum ad doctrinam de Foedere, sive de Communi Vinculo A n i m a e
et Corporis, ea in duas partes tribuí possit. Quemadmodum enim inter foe-
deratos intercedunt et mutua rerum suarum communicatio et mutua officia, sic
foedus istud animae et corporis duabus similiter rebus continetur; in-
mirum ut describatur quomodo haec duo (Anima scilicet et Corpus) se
invicem detegant; et quomodo invicem in se agant; Notifia sive Indicatione, et
Impressione. Ivi, 583. Quippe [Posterior pars doctrinae Foederis] duo considerat:
aut quomodo, et quousque, humores et temperamentum corporis immutent
a n i m a m , in eamque agant, aut rursus, quomodo et quousque animae pas-
siones vel apprehensiones immutent corpus, et in illud agant? Ivi, 584. Jam
quod ad partem reciprocam (de Anima et affectibus ejus in Corpus agenti-
bus), illa quoque in medicina locum invenit. Nemo enim medicus est paulo pru-
dentior, quin Accidentia Animi, ut rem maximi ad sanationes suas momenti, quaeque
omnia alia remedia plurimum vel adjuvet vel impediat, consideret et tractet. At
aliud quidpiam, quod huc pertinet, parce admodum, nec pro rei vel subtilitate
vel utilitate, inquisitum est; quatenus scilicet (missis affectibus) ipsa imaginatio
animae vel cogitatio perquam fixa, et veluti in fidem quandam exaltata, valeat
ad immutandum corpus imaginantis? Ivi, 585. Imo Christiana fides ipsa
(quamvis a caeremoniarum nube libera et serena) usum tamen retinet jejuniorum,
abstinentiarum, et aliarum rerum quae ad corporis macerationem et humi-
litationem spectant, tanquam rerum non mere ritualium sed etiam fructuosarum.
Atqui radix omnium hujusmodi praeceptionum (praeter ipsam caeremoniam, et
exercitium obedientiae) in hac re consistit, de qua loquimur; nimirum, quod anima
compatiatur corpori. Si quis autem judicio infirmior existimet istas corpo-
ris in animam impressiones aut immortalitatem animae in dubium re-
vocare aut imperio animae in corpus derogare, levi dubitationi leve re-
sponsum suffecerit. Exempla petat vel ab infante in utero matris, qui simul cum
matris affectibus compatitur, et tamen e corpore matris suo tempore exclu-
ditur: vel a monarchis, qui, licet potentes, a servorum impetu quandoque flectun-
tur, salva interim majestate sua regia. Ibid. Quandoquidem etiam circa hanc rem
inscitia tantum apud nonnullos ex antiquis philosophis potuerit, ut omnibus sine
discrimine corporibus animam infundi putaverint; neque enim videbant
quomodo Motus cum discretione fieri potuerit absque Sensu, aut Sensus adesse
absque Anima. Ivi, 611. Quo pacto imprimis Corpus (sive illud in nobis
— 17 —
quod macrocosmo exteriori respondet) & ab ipsa Mente sive Anima, & ab
ipso denique cadavere sive materia signata distinguimus. Herb., Vrt., 72. Quod-
cunque igitur in nobis patitur, est Corpus; non tamen quodcunque agit, sta-
tim est Anima. Ibid. Exploras deinde, num, supposita adhuc deceptione, af-
firmare possis esse in te aliquid ex iis, quae pertinere censuisti ad naturam cor-
poris, &, attentissimo examine facto, dicis te nihil tale in te reperire. Hoc jam
loco non spectas te quasi hominem integrum, sed quasi interiorem occultioremque
partem, qualem cogitaras esse animam. V Obj., 260. Si enim faceres, ita di-
stinguendi occasionem dares: constare hominem ex duplici corpore, crasso
scilicet, & subtili; adeo ut, cum illud retineat commune nomen corporis,
isti nomen animae detur. Ivi, 342. Ego enim paulo post expressis verbis
nutritionem retuli ad solum corpus, incessum vero & sensum maxima ex parte
refero etiam ad corpus, nihilque quod ad illos pertineat animae tribuo,
praeter id solum quod est cogitatio. Desc., V Rsp., 351. Animam dicent
nonnulli esse certum quoddam genus corporis ita vocitatum. Quid stupes?
Is eorum sensus; nec sine aliqua, ut putant, veri specie. Nempe cum corpus
appelletur, & vero sit illud omne, quod est extensum, quod trinam habet dimen-
sionem, quod est divisibile certas in partes, cumque in equo, dicis gratia, aliquid
animadvertant extensum, ac partibile, puta carnem, ossa ac compagem illam exter-
nam, quae incurrit in sensum, concludant vero, vi & momento rationum, praeter
illam compagem esse adhuc internum aliquid, & illud quidem tenue, fusum, &
extensum per compagem, & dimensum trine, & partibile, adeo ut, abscisso pede,
abscindatur quoque illius interni pars quaedam: intelligunt conflatum equum ex
duobus extensis, & trine dimensis, & partibilibus, adeoque ex corporibus
duobus, quae ut differunt inter se, ita & nominibus distinguuntur, atque alterum,
puta externum, Corporis appellationem retinet, alterum, quod interius est,
vocatur Anima. VII Obj., 485-86. Atque hic tacere non possum opinionem
istam, de partibilitate substantiae cogitantis, periculosissimam ac religioni Chris-
tianae quam maxime adversantem mihi videri: quia, quamdiu quis illam admittet,
realem humanae animae a corpore distinctionem nunquam vi rationis
agnoscet. Ivi, 520. 4. Ut ergo hinc incipiamus: Quicquid experimur esse in nobis
tale, ut etiam percipiamus posse inesse corporibus piane inanimatis, v.g.
lapidibus, aëri, igni, aquae, &c. id soli nostro corpori tribuendum est: non
potest enim ad animae, quatenus anima est, naturam pertinere, quod in
rebus animae expertibus vel aequali ratione vel etiam potiori reperitur. 5. E
contrario, quicquid nobis inest ita ut nullo modo concipiamus corpori alicui
posse convenire, id animae nostrae adscribendum est & ad naturam ejus per-
tinere arbitrandum. 6. Ita quia non concipimus rem corpoream, v.g. saxum, me-
tallum, vitrum, aquam, pulverem, &c. ullo modo cogitare, merito statuimus om-
nes cogitationum species quae nobis insunt, id est, intellectionem, affirmationem,
negationem, volitionem, dubitationem, &c. pertinere ad animam. Claub.,
C.D., 676. Quid in Homine praecipue admirandum? Resp. Nexus ille, qui est
inter mentem & corpus, res toto genere diversas, cui nihil simile apparet in
natura. Sed quia homines plerique existimant, similem in aliis rebus ex corpore
& anima, sive materia & forma, compositionem dari, ideo minus mirantur.
— 18 —
Ivi, 731. Duae sunt partes hominis, Anima immaterialis & intellectualis, &
Corpus materiale & cognitionis expers. Quoties homo vere videt ac sentit,
manifestum est non corpus tantum affici, verum etiam animam simul
operari, adeo ut haec affectio homini competat ratione corporis & animae
simul, perinde ut fames, sitis & similia. Ivi, 739. 1. Quod res plures corporeae
inter se conjunguntur ad unum totum constituendum, id praeter supremae causae
voluntatem, in ipsis rebus causam habet, naturalem illarum similitudinem, affini-
tatem & convenientiam. Simile enim simili sociari quid mirum? 2. Sed quod res
toto genere différentes, quales sunt anima humana & corpus humanum,
ilia naturae intellectualis, haec materialis, inter se conjungantur ad unum totum,
quod Hominem vocamus componendum, id mihi non videtur in ipsarum rerum
natura, sed in sola Dei volúntate & beneplacito, causam habere. Ivi, 752. 4. Nam
anima nostra quatenus actus est, agit in corpus, imperat motum membro-
rum & dirigit; sed quatenus impurus actus est, patitur vicissim a corpore &
varias impressiones recipit, ita quidem, ut non sentiamus sive animadvertamus
ullum subjectum dari, quod in animam nostram magis immediate agat quam
corpus cui juncta est, Passion. art. 2. 5. Atque in his actionibus et passionibus
mutuis & reciprocis mihi videtur consistere nexus ille qui est inter animam
nostram & corpus, quem cum reciproco motu quodammodo comparare pos-
sumus, nam genus actionis & passionis vulgo motum, quem alii actum vocant,
faciunt. Ibid. Nulla autem hic est natura, nulla necessitas, nulla etiam naturalis
inclinatio ac propensio qua anima corpus et hoc vicissim animam ap-
petat, quas necessitates Athei et propensiones Peripatetici gratis confixerunt. Etiamsi
enim mens humana et corpore quodammodo induta amare compedes illas,
et dissolutionem suam a corpore magnopere fovere videatur, tamen hoc aliud
est et plerumque ex vitio, ut in Ethicis ostenditur. Geul., Mtph., 235. Enim vero
nihil repugnat, qualitatem aliquam moralem, quaeque adeo impositioni suam de-
beat originem, in homine saltem mediate producere effectum physicum; quippe cum
anima, corpori coniunctissima, dum ista moralia adprehendit, iisdemque
afficitur, eo ipso quoque motum parti alicui corporis possit imprimere. Puf.
,J.N., I, 32. Cum autem ex duabus homo constet, partibus anima & cor-
pore, quarum illa actionum homini propriarum origo & principium est, hoc
instrumenti vicem obit, illius cura & cultura merito primas sibi partes vindicat.
Ivi, 226. Huic opinioni non parum favet Cartesius. Nam statuit Animam, seu
Mentem unitam praecipue esse cuidam parti cerebri, glandulae scilicet pineali dictae,
cujus ope Mens motus omnes, qui in corpore excitantur, & objecta externa
sentit, quamque Mens eo solo quod vult, varie movere potest. Spin., Eth., 278.
In Homine, Anima cum corpore est conjuncta, intimumque inter haec
duo datur commercium, cujus hicce est effectus; ’s Grav., I.Ph., 42. Veteres, ut
hoc obiter dicam, tria in animo consideranda esse putabant, 1. animae ipsius
substantiam, 2. tenue corpusculum, quo perpetuo circumdatur, 3. & corpus
hoc crassius, aut ea hujus corporis pars, quae praecipua ejus sedes est. Genov.,
E.M., III, 7. Pergamus nunc ad systema Malebranchianum. In hoc systemate
commercium inter mentem & corpus explicatur ope modificationum harmo-
nicarum mentis & corporis, quae immediate a Deo producuntur ex sua ge-
— 19 —
nerali voluntate, & secundum aeternas & immutabiles leges. Scilicet Deus cor-
poris gratia perceptiones quasdam & voluntates in mente producit, quae im-
pressionibus in corpore factis, corporisque modificationibus respondeant: & in
gratiam animae quosdam motus in corpore excitât, quia anima hos
& non alios vult. Quamobrem nec anima influit ullo modo in corpus,
nec corpus in animam: nullum reale sed apparens tantum inter duas
hasce substantias intercedit commercium. Tantum cogitationes & voluntates ani-
mae causae sunt occasionales motionum corporis: ut motiones corporis
causae occasionales cogitationum & voluntatum animi. Praeterea nulla est in cor-
pore anima aut sensitiva, aut vegetativa: ejus omnia phaenomena aut motus
sunt, aut corpori non recte tribuuntur. Ivi, 184-85. Quum autem influxus
substantiae corporeae & incorporeae videretur sine ulla ratione sufficiente positus,
quod neque in corpore esse ulla possit ratio sufficiens actionum animae,
nec in anima motionum corporis, everteretque quantitatem virium peren-
nium, quam statam & immutabilem is [Bilfingerus] habebat: systema vero male-
branchianum vires substantiarum essentiales funditus evelleret: una ei harmonía
praestabilita superfuit, qua mentis & corporis unionem explicaret. Ivi, 192.
quum communis omnium hominum sensus sit, animam imperium in corpus
habere, in id influere, vi & volúntate moderati. Ivi, 195. In hoc systemate, inquit
Leibnitius, corpora agunt ac si per impossibile nullae darentur animae:
animae agunt, ac si corpora nulla darentur: & ambo agunt ac si unum
influeret in alterum. Ivi, 201. Anima [...] non propterea cum corpore
est in commercio quia in certo ipsius loco detinetur, sed tribuitur ipsi locus in uni-
verso determinatus ideo, quia cum corpore quodam est in mutuo commercio,
quo soluto omnis ipsius in spatio positus tollitur. Kant, Diss., 419. (v. anche V:
Desc., Mdt., 27; VIII: Genov., E.M., III, 83, 133, 140, 164-65, 175, 175; XII:
Bac., A.S., 586; V Obj., 263; Desc., P.Ph., 315-16; Spin., Eth., 117; Genov.,
El. art. log., 45-6).
II. A. → b r u t u m , belua, animans. Nam de Animae Ratio-
nalis generatione primitiva ita ait Scriptura, formavit hominem de limo terrae, et
spiravit in faciem ejus spiraculum vitae. At generatio Animae Irrationalis,
sive Brutorum, facta est per verba illa, Producat aqua; Producat terra; haec
autem Anima (qualis est in homine) Animae Rationali Organum tantum
est, atque originem habet et ipsa quoque, quemadmodum in brutis, e limo
terrae. Bac., A.S., 604. Plurimae enim et maximae sunt Animae Humanae
praecellentiae supra animas brutorum, etiam philosophantibus secundum
sensum manifestae. Ivi, 605. Itaque nobis non nimium placet confusa illa et pro-
miscua philosophorum de Animae Functionibus tractatio; ac si Anima
Humana gradu potius quam specie discriminata esset ab anima brutorum,
non aliter quam si sol inter astra, aut aurum inter metalla. Ibid. Considerans Py-
thagoras omnes operationes homini convenientes belluis quoque convenire,
sensum, memoriam, discursum & intelligentiam ex preiactis exemplis in eis argu-
mentando, incidit in opinionem, quod humanae animae ex corporibus nostris
solutae in brutorum nascentium migrarent corpora, et ex eis in nostra pro
— 20 —
meritis vitae, ut iustitia eum monebat. Camp., S.R., 86. cum S. August. de cur.
pro mort, affirmat nullum inesse cadaveribus sensum, intelligitur de sensu humano,
& vivi spiritus, & animae, quam gentiles etiam ad comedendum in sepul-
tura redire, vel oberrare putabant, unde epulas sepulcretis apponebant: Non autem
de sensu obtuso materiali & communi, quam ipse quoque in aëre agnovit, ut dic-
tum est: imo in lib. imperf. super Gen. docet quod in tota materia rerum est lux
sensitiva, ex qua fiunt animae brutorum. Et in Gen. 5. cap. 8. ponit
praeseminatam vim in cunctis elementis, unde fiunt animae brutorum.
& in cap. 14. lib. 3. ex cadaveribus fieri animas vermium, docet, quoniam est
vis illa animastica, idemque dicit. S. Bona, dixisse Aug. quod Arist. 5. quodammodo
omnia animae esse piena. Ivi, 174. Probandum simul animae bruto-
rum esse incorporeas, videlicet quae cogitent, seu, praeter functiones sensuum
externorum, aliquid interne, non vigilando modo, sed somniando etiam, cogno-
scant. V Obj., 262. Tantumque abest ut credamus omnes illarum [beluarum]
operationes, absque sensu, vita & anima, ope Mechanicae posse satis explicari,
quin illud & ἀδύνατον & risu dignum quolibet pignore certare velimus. VI Obj.,
414. Ac, ne putes haec a me jactari gratis, quammulti sunt, iique graves Philoso-
phi, qui bruta velint cogitare, adeoque qui putent cogitationem, non quidem
esse communem cujuslibet corporis, sed animae extensae, qualis est in b r u -
t i s , adeoque non esse propriam quarto modo mentis & rei spiritualis. VII Obj.,
490. Similes consequentiae sunt quas nectunt iidem malevoli, cum animam
& vitam mutis animantibus & plantis, formam aliis corporibus inanimatis
a Cartesio denegari contendunt, eo quod haec talia non judicet a materia seu cor-
poreitate, aut a figuris & motibus & sitibus ac nexibus partium realiter esse diversa.
Claub., C.D., 671. Porro Cartesius non dicit se ex mente vulgi loqui, non autem
sua, dum b r u t i s vitam tribuit; sed ait, se id non denegare b r u t i s , quod
vulgo termino vitae exprimitur (opponentes enim amplius quid imaginabantur)
adeo ut tota quaestio eo redeat, quid vulgus intelligat per vitam, non autem, an
Cartesius neget vitam. Animam corpoream & sensum organicum nuncupando
satis indicat, quid per haec intelligatur in b r u t i s . Ivi, 742. Brutorum
animam, quidquid illa sit, inter principia universi activa referendam esse, non
est quod dubitemus: esse enim oportet activum aliquod & perciens, natura irre-
quietum, quodcumque actiones brutorum edit. Genov., E.M., III, 378.
Inertia & soliditas qualitates corporum sunt genericae: ea in re consentientes ha-
bemus philosophos omnes: ergo si brutorum animae sint corpora ejus
generis, qualia sensuum tactu cognoscimus, inertes erunt & solidae: sunt autem
nec inertes nec solidae: Ivi, 399. Praeterea, si brutorum animae sunt
corporeae, earum perceptiones nihil aliud erunt, quam internae partium motiones;
quum autem quodumque est corporeum divisibile sit in indefinitas partes, sequitur
in qualibet perceptione fieri in anima bruti motiones innumerabilium par-
tium. Ivi, 401. Minime igitur dubitandum videtur brutorum animas
esse incorpóreas. Sed illud video mihi opponi, nihil repugnare, ut Deus corpori
cognitionem & sensum largiatur. Ivi, 402. Quod pertinet ad ultimum, responde-
mus brutorum animas nec abstractarum rerum notiones ullas habere,
nec leges sentire, tantum abest ut possint actiones ad legem conformare, quae mo-
— 21 —
ralis est bonitas. Sunt enim eae inferioris ordinis substantiae, & a natura anima-
rum rationalium longe distantes. Ivi, 404. Nunc autem spiritus necne sint bru-
torum animae istae, non valde explicatu difficile existimo: tantum si quid
spiritus vocabulo significetur clarius exponant Cartesiani. Nam si hoc vocabulo
intelligunt, quodcumque activum est, & sese perciens, quae prima in hebraea,
graeca, latinaque lingua spiritus notio est, haud dubium spiritus sunt brutorum
animae [...]. Sin intelligunt substantiam intellectu & ratiocinio donatam, ne-
gabimus animas brutorum esse spiritus : sunt enim illae tam a corpori-
bus quam a mentibus humanis dissitae. Ivi, 407-8. Is [Leibnitius] mundi elementa,
ut in dissertatione de rerum genesi dicetur, esse voluit, substantias quasdam sim-
plicissimas, easque inextensas, quas monadas appellavit. Earum monadum quatuor
esse docet genera, activa omnia & sese percientia, I. earum est, ex quibus corpora
conflantur: eae vi tantum activa motrice, quam formam substantialem vocat, sunt
praeditae: alterum genus est eorum, quae mundum sibi repraesentant clare, sed
confuse: ex his esse docet animas brutorum; 3. genus est earum mona-
dum, quae mundum clare & distincte repraesentant, quales animae sunt hu-
manae. Quartum tandem est divina monas, quae sibi simultanee, clare, & distincte
omnia possibilia repraesentat. Ivi, 411. (V. anche IV: Genov., E.M., III, 1; XV:
Camp., S.R., 49; XIX: Bac., A.S., 606-7).
III. Α. → mundus, terra, universus, mundanus. Hae aliae-
que alibi positae radones ostendunt, res a se agere. Animam vero mundi,
aut naturam communem rebus consulere, discendo a Deo: sed ad particulares actus
particulares causas agentes requiri; ut calor vere calefaciat, & non Deus in illo,
sed cum illo. Camp., S.R., 12. Ponentibus animam mundi, dico, singulas
res naturales propriis actionibus sufficere: Cum omnis natura sit ars divina; & tan-
quam Dei instrumentum potest omnia operari prestantissime absque mundi
anima. At num haec existat anima in mundo, sicut in homine superior
Anima quoque inest, in Metaphysic. disputatum est. Ivi, 99. si hominis Re-
gimini non sufficit spiritus corporeus, sed insuper mentem immortalem in eo in-
venimus; multo convenientius erit, mundum nobilissimum Entium, prolem
summi boni optimum pulcherrimunque, non modo naturas sentientes partium sua-
rum in se continere, sed & animam excellentissimam quocumque Angelo prae-
stantiorem, quae totius curam gerat. S. August, in Lib. Imperfecto super Gen.
& S. Basilius in Hexam. & S. Greg. Nyss. sentiunt, comprobantque hanc mun-
do inesse mentem. [...] Ego vero, inquam, hanc animam esse naturam com-
munem, artemque universalem a Deo creatam, totique infusam. Ivi, 114. Mun-
dus [...] totus est sensus, vita, anima, corpus, statua Dei altissimi, ad ipsius
condita gloriam, in Potestate, Sapientia & Amore. Ivi, 228. non tamen animantur
animalia animatione beatae animae mundi, sed quodlibet propria, ut ver-
mes in nobis, qui rationales non sunt; uti nos. Ibid. Quemadmodum vero, qui
Melodo suaviter canenti auscultat, is laetitia frontis, voce, plausu manuum pedum-
ve, ad Melodiae mensuram attemperato, testatur, se quod est in melodia harmoni-
cum, percipere et approbare: non aliter Natura sublunaris commotione insigni et
evidenti viscerum Telluris, ad illos potissimum dies, quibus Errantia sidera radijs
— 22 —
suis harmonice configurantur in Terris, testatur de eo, quod jam praemi-
simus; se scilicet non minus instinctu quodam naturali valere ad percipiendum pro-
portiones angulorum harmonicas, quam pollet facultate naturali, vitalis nostrae
simili, ad corpus Telluris, officinasque subterraneas in montanis, certis Harmonia-
rum temporibus calefaciendas exagitandasque; ut illae magnam vaporum nebula-
rumque copiam exhalent, ex qua, per Antiperistases frigoris superni, omnis generis
meteora conformantur. In Terrae enim corpore ponenda est haec anima:
quia nec anguli harmonici radiorum in ulla alia parte mundi, quam in Terra
existunt, et opera Naturae, quae ad configurationes radiorum sequuntur, ex Ter-
rae visceribus, montiumque cavernis ortum trahunt. Kep., H.M., 237. Deinde
praecipua anima in quam hae radiationum Harmoniae influunt, est illa philo-
sophis dicta Natura sublunaris, per totum Telluris, alumnae nostrae, corpus dif-
fusa, inque ejus aliqua certa parte non aliter quam anima humana in corde, ra-
dicata; ex quo ceu foco, fonte, vel penetrali, per speciem sui exit in circumfusum
Terris Oceanum et superfusum utrisque Aerem. Ibid. Si nulla esset in Ter-
ra Anima, quam dicimus Naturam sublunarem; planetae ipsi neque per se,
neque per commodum aspectum quicquam in Τ e r r a m possent. Ivi, 241. Esse
aliquam totius universi Animam, praefectam motibus astrorum, gene-
ration! elementorum, conservationi animantum et stirpium, denique sympathiae
superiorum inferiorumque mutuae, Timaeus Locrensis ex Pythagoricis placitis
apud Platonem defendit; Proclus vero, cum alias, tum praesertim verbis in cap. I.
hujus libri IV. transcriptis, stabilivit. Ivi, 265. Et primum quidem de Anima
totius universi etsi non repugno; nihil tamen hoc libro IV. dicam: Videtur
enim (si est talis aliqua) in centro Mundi, quod mihi Sol est, residere, indeque
in omnem ejus amplitudinem commercio radiorum lucis, qui sint loco Spirituum
in corpore animali, propagati. Ibid. erit igitur anima ista, non in superficie
tantummodo telluris, sed intus etiam in cavernis subterraneis, in meatibus montium;
denique Terrae globus tale corpus erit, quale est alicujus animalis: quodque
animali est sua Anima, hoc erit Telluri haec, quam quaerimus, Natura sublu-
naris, quae ad praesentiam aspectuum movet tempestates. Ivi, 268. videbam ple-
raque omnia, quae ex corpore animantis provenientia, testantur animam in
illo inesse, provenire etiam ex Telluris corpore. Ut enim corpus in cutis superficie
pilos, sic terra plantas arboresque profert; inque ijs ibi pediculi, hic erucae,
cicadae, variaque insecta et monstra marina nascuntur. Ivi, 269. Ut scia-
mus autem quem cultum Dei assignet ratio naturalis incipiamus ab attributis;
ubi imprimis manifestum est attribuendam ei esse existentiam. Voluntas enim ho-
norandi eum, quem non putamus esse, nulla esse potest. Deinde, philosophos, qui
ipsum mundum vel mundi animam id est partem, dixerunt esse Deum,
indigne de Deo loquutos esse. Hobb., Cv., 340. Ex quo necessario fluit, ius dari,
quod hominibus ac brutis sit commune. Quae sententia fortasse profluxit ex dog-
mate ilio, nonnullis antiquorum celebrato, de anima universi, cuius re-
liquae animae sint quaedam ἀποσπασματία seu particulae, quae in se eiusdem
naturae, diversas edant operationes, prout in diversum corpus inciderint, orga-
naque vires suas exserendi sortitae fuerint. Puf., J.N., I, 175. Nam idem plane
est atque investigare, existat ne in nobis vis activa cogitationum nostrarum, quae
— 23 —
nostri propria sit, an cogitationes in nobis a Deo, aut anima mundi, aut
ab externa alia causa, tanquam motus in lapide, producantur. Genov., E.M., I,
31. Plato animam mundanam induxit, quam virtutem genitricem vocat
Apulejus, eamque servire voluit Deo fabricatori. Ivi, 33. Inde sunt illa, Pythagorae
Numeri & Metempsycosis; Ideae Platonis aeternae ante res omnes. Aristotelis
Materia unica immensa & simplex; & antipathiae Scholarum ac sympathiae; intel-
lectus Arabum universalis; Anima mundana & rerum omnium sensus &
perceptio Campanellae nostri, Fluddi, Cudworthi; Ivi, 79. Totum itaque substan-
tiarum est totum contingentium, et m u n d u s , per suam essentiam, meris con-
stat contingentibus. Praeterea nulla substantia necessaria est in nexu cum mun-
d o, nisi ut causa cum causato, ideoque non ut pars cum complementis suis ad
totum (quia nexus compartium est mutuae dependentiae, quae in ens necessarium
non cadit). Causa itaque mundi est ens extramundanum, adeoque non est ani-
ma mundi, nec praesentia ipsius in mundo est localis, sed virtualis. Kant,
Diss., 408.
IV. A. → spiritus. Et quidem animam esse calidum s p i r i t u m
corporeum, tenuem, mobilem, aptum pati, ac sentire subito, sicut aër, in 2. lib.
declarabimus, & in defens. ostenditur. Ergo non est pura potentia, ut materia,
sicut Arist. videtur, sed res tenuis, patibilisque ab omni re dissimili, non autem a
prorsus simili. Camp., S.R., 9. Anima [...] est ipse spiritus tenuis & ca-
lidus ingeneratus in humore intra crassam molem, unde egredi prohibitus ipsam
effingit, formatque ad usus permanentiae vitaeque communis: Ivi, 35. Nativitas,
mors, passiones, operationesque animalis omnes declarant, animam esse ca-
lidum, tenuem s p i r i t u m , aptum quavis passione affici, & sentire, & corporis
molem vectare: Proptereaque dicitur anima, quod animet agitetque impetu,
quorsum accurrit collectas. Ivi, 36. Cum homo laboraverit, languescit, quoniam
paucos habet spiritus, eo quod a labore attenuati exhalarint multi in aërem:
ideoque manducando aut odorando quippiam statim vivificatur. Ergo anima
spiritus est; quae vapore nutritur reficiturque & augetur. Ivi, 40. Videmus
etiam pulsus ac thoracem moveri semper; reliquum vero corporis tunc modo, cum
animali placet. Oportet ergo asserere ipsum compositum esse ex re, quae semper
movetur, & ex re immobili: quae tamen movetur a re mobili, cum illi placet. Illa
ergo vult, ergo illa sentit, ergo illa est a n i m a ; ergo anima est spiritus
mobilis, tenuis, calidus. Ivi, 42. Iuvenis Smyrnensis, cui apertum fuisse cerebrum,
refert Galen. & mortuum non fuisse, ostendit cerebri temperiem non esse ani-
mam, sed ipsum spiritum, qui se abdiderat in cerebello, & spina. Non
autem exhalaverat (ut Galen. putat) posteaque reversus est in domum a medico
reconcinnatam. Ivi, 45. Sed ait [Aristoteles], anima non est materia, neque
compositum; Ergo est forma. Nos autem respondemus esse agentem causam in-
terclusam & intra operantem in corpore. Et quidem spiritum dicimus com-
positum ex calore & materia tenuissima. Ivi, 72. Nunc assero aliam a spiritu
inesse homini animam a Deo immissam, totque operationes excellentissimas
edere spiritum ab ea perfectum, aptioremque factum ad influxus divinos,
Ivi, 97. Anima [...] quam Deus immittit nobis, mens nuncupatur, quam vero
— 24 —
cum bestiis communem habemus, spiritus. Unde Apostolus ait; Si spiritus
orat, caro orat, mens autem supervacua est. Ivi, 109. Omnibus quidem hominibus
inest anima a Deo immissa. Sed alij ita rudes sunt, quod bestiae apparent, alij
vero ita sapientes quod Dij; ergo id procedit ex temperamento spiritus, ut
in 2. lib. dictum est; Ivi, 203. Significato deinde per rwḥ jhwk. Dei Spiritum,
ipsa hominis mens, sicuti in Job. cap. 27. ver. 3., wrwḥ ’ln b’py* Spiritus Dei in
naso meo, alludens ad id, quod habetur in Genesi, nempe, quod Deus flavit ani-
mam vitae in naso hominis. Spin., T.T.P., 25. Est vero Pneumatologia ea disciplina,
quae de spiritibus περὶ τῶν πνευματῶν agit. At πνεύματα seu Spiritus
Christianis Philosophie dicuntur, Animae humanae, Angeli, Deus: nam de
brutorum animabus anceps disceptatio est. Genov., E.M., III, 1. Veteres
nempe illi Patres duo in anima distinguebant humana Animam, & Spi-
ritum, quod & Graeci quidam fecere philosophi. Priorem corpoream & mor-
talem, posteriorem incorporeum & immortalem habebant. Ivi, 114. Altera Me-
taphysicae pars est Pneumatologia. Ea disserit de Spiritibus. Spiritus
autem nomine intelligimus animas humanas, & Angelos, cum bonos, tum
etiam malos. Itaque haec pars in duas alias distribui posset, Psychologiam, & Daemo-
nologiam, quarum illa de a n i m i s humanis, haec de Daemonibus, idest bonis
& malis Angelis agat. Id., El. art. log., 157. (v. anche II: Genov., E.M., III, 407-
8; XI: Camp., S.R., 45; XVI: Camp., S.R., 166; XIX: Bac., A.S., 606-7).
V. A. → cogito, sensatio, idea, notitia, impressio,
perceptio. Individua sola sensum percellunt, qui intellectus janua est. Indi-
viduorum eorum imagines, sive impresssiones a sensu exceptae, figuntur
in memoria, atque abeunt in eam a principio tanquam integrae, eodem quo oc-
currunt modo. Eas postea recolit et ruminat anima humana. Bac., A.S., 494.
Qua ratione interea Memoria est actus conformationis Facultatis memorativae
cum objecto aliquo crasso & corporeo, morte tolli posse videtur; sunt enim ca-
duca objecta hujusmodi, & interitui obnoxia. Quae tamen ab ipsa Anima sive
Mente imprimuntur notitiae, in aeternum manere videntur. Herb., Vrt.,
157. Jam autem habes Lector Veritatis systema pulcherrimum, e sapientia, sive
providentia rerum communi desumptum; cujus ad amussim sententia Divina expli-
canda venit, quae totam animam, id est totam Notitiarum Communium
seriem probe dispositam; totum cor, i.e. totos Sensus Noeticos & Divinos internos,
totas vires, id est, totos Affectus Corporeos cultui divino vendicat, quin et proxi-
mum tuum sicut teipsum diligi jubet. Ivi, 206. Occurrebat praeterea me nutriri,
incedere, sentire, & cogitare: quas quidem actiones ad animam refe-
rebam. Sed quid esset haec anima, vel non advertebam, vel exiguum nescio
quid imaginabar, instar venti, vel ignis, vel aetheris, quod crassioribus mei partibus
esset infusum. Desc., Mdt., 26. Possumne affirmare me habere vel minimum quid
ex iis omnibus, quae jam dixi ad naturam corporis pertinere? Attendo, cogito,
revolvo, nihil occurit; fatigor eadem frustra repetere. Quid vero ex iis quae a n i -
— 25 —
m a e tribuebam? Nutriri vel incedere? Quandoquidem jam corpus non habeo,
haec quoque nihil sunt nisi figmenta. Sentire? Nempe etiam hoc non fit sine cor-
pore, & permulta sentire visus sum in somnis quae deinde animadverti me non
sensisse. Cogitare? Hic invenio. Ibid. Anima igitur nostra ex his positive
explicatur, quod sit res intelligens, volens, affirmans, negans, &c. quae omnia ad
cogitationem referuntur, nam si intelligit cogitat, si vult c o g i t a t, &c.
negative, quod non sit res longa, lata, profunda, divisibilis in partes, non calida,
nec frigida, &c. Claub., C.D., 676. 18. Resp. Somni tempore saepe quidem ani-
mam nostram negligentius cogitare, non tamen ab omni cogitatione ces-
sare, ea fere ratione, qua in Physicis docetur, nullam prorsus mundi partem omnis
omnino motus unquam esse expertem, quamvis ob tardiorem vel insensibilem motum
quiescere nonnullae dicantur, & videantur omni motu destitutae. 19. Quod vero
dormientium hominum animae nihil cogitent, refutatur insomniis, imo
quandoque eas diligentius cogitare, quam vigilantium solent, ex eo probatur, quod
multi inter dormiendum nova quaedam inveniant atque addiscant, ut mane sur-
gentes quomodo didicerint ipsi nequeant recordari. Ivi, 680. Hoc scilicet dicunt,
animam posse sentire, & multis modis percipere non se ipsam, neque res, quae
existunt, sed tantum ea, quae nec in se, nec ullibi sunt, hoc est, animam posse
sola sua vi creare sensationes, aut ideas, quae non sunt rerum; adeo
ut ex parte eam, tanquam Deum, considerent. Spin., I.E., 23. Dubitatio itaque
in anima nulla datur per rem ipsam, de qua dubitatur, hoc est, si tantum unica
sit idea in anima, sive ea sit vera, sive falsa, nulla dabitur dubitatio, neque
etiam certitudo: sed tantum talis sensatio. Ivi, 29. Quid ergo erit memoria?
Nihil aliud, quam sensatio impressionum cerebri, simul cum cogitatione ad
determinatam durationem sensationis; quod etiam ostendit reminiscentia.
Nam ibi anima cogitat de illa sensatione; sed non sub continua
duratione; & sic idea istius sensationis non est ipsa duratio sensa-
tionis, id est, ipsa memoria. Ivi, 31. Quamvis itaque unumquodque indivi-
duum sua, qua constat natura, contentum vivat, eaque gaudeat, vita tamen illa, qua
unumquodque est contentum, & gaudium nihil aliud est, quam idea, seu anima
ejusdem individui, atque adeo gaudium unius a gaudio alterius tantum natura discre-
pat, quantum essentia unius ab essentia alterius differt. Id., Eth., 187. Quidquid
ea de re sit, quum non sit hic ejus disputandi locus, id certum est & exploratum,
nos plurimorum esse conscios, idest nos cogitare, seu plurimas res percipere,
& distinguere, de iis judicare & ratiocinari, causas, fines, & relationes perspicere,
earum antecedentia & consequentia intelligere: est igitur in nobis omnium harum
operationum, modorumque c o g i t a n d i principium aliquod activum, seu ef-
ficiens. Id vero est, quod mentem, animam, animum appellamus; quam qui
negat, is etiam se intelligere, & sentire neget necesse est. Gen., El. art. log., 36.
id etiam addo quod pauci recentiorum dogmaticorum forte concedant, inesse iam
ipsis sensitivis et confusis animae perceptionibus nonnihil completae
tamen certitudinis et conscientiae vera quaedam ab omnibus falsis distinguendi
sufficientiam. Baum., Aesth., 286. (v. anche I: Claub., C.D., 676, 752; IX: V Obj.,
263-64; Desc., V Rsp., 356, 356).
— 26 —
VI. Α. → deus. Etenim cum Substantia Animae in creatione sua non
fuerit extracta aut deducta ex massa coeli et terrae, sed immediate inspirata a D e o ;
cumque leges coeli et terrae sint propria subjecta philosophiae, quomodo possit
cognitio de Substantia Animae Rationalis ex philosophia peti et haberi? Qui-
nimo ab eadem inspiratione divina hauriatur, a qua Substantia Animae primo
emanavit. Bac., A.S., 605-6. Semper existimavi duas quaestiones, de Deo &
de Anima, praecipuas esse ex iis quae Philosophiae potius quam Theologiae
ope sunt demonstrandae: nam quamvis nobis fidelibus animam humanam cum
corpore non interire, D e u m q u e existere, fide credere sufficiat, certe infideli-
bus nulla religio, nec fere etiam ulla moralis virtus, videtur posse persuaderi, nisi
prius illis ista duo ratione naturali probentur. Desc., Mdt., 26. Sed si de absoluta
D e i potestate quaeratur, an forte decreverit ut humanae animae iisdem tem-
poribus esse desinant, quibus corpora quae illis adjunxit destruuntur, solius est
Dei respondere. Id., II Rsp., 154. Igitur si ex sola mente sive anima mea,
probe inspecta & explorata, D e u m existere possim demonstrare, quid ni faciam,
praesertim in principio Philosophiae, ubi aliud nihil est mihi perspectum ex quo
argumenta petam: ubi enim plures aliae res perceptae & cognitae fuerint, plura
quoque pro Deo argumenta proferri possunt. Claub., C.D., 598. Atqui ani-
mam nostram proxime atque immediate a D e o esse & conservari ostendemus.
Ibid. Demonstratum est hac Exercitatione, animam hominis aliquam habere
cogitationem de Deo, etiam ejus, qui dubitat de omnibus rebus atque etiam de
Deo. Ivi, 605. Ut autem existentiam Dei ex animae meae existentia con-
tinuata demonstrem, suppono primum, animae meae durationem aliquam sive
perseverantiam in existendo competere, quoniam non solum novi me existere, dum
cogito, verum etiam cogitatione recordor, me paulo ante extitisse: atque hoc ipsum
porro existere nihil aliud est quam durare. Ivi, 636. 1. Conclusio quarta: Causa
illa quae animam meam singulis momentis conservat, solus Deus est, ens
independens & summe perfectum, ipsum nulla causa conservante indigens. 2. Pro-
batur hunc in modum: Illud ens quod animam meam conservat, debet habere
non modo eandem perfectionem quam habet anima mea, sed multo etiam majo-
rem: Eandem, quia causa non potest imperfectior esse suo effecto; Majorem, quia
anima mea non habet vim aliam animam conservandi, ut vidimus. Ivi,
640. Si propter absentiam talis vel talis compositionis res illico tam simplex consti-
tuatur quam est ipse Deus; tum Angeli animaeque nostrae simplicitate
Deo pares erunt, vel ideo, quia non componuntur ex partibus integrantibus
uti res omnes corporeae. Ivi, 660. Quinto, Philosophia docet, imo ipsa experientia
& propria conscientia nostra contestatur, mentem nostram non habere sibi res
omnes semper praesentes, non habere suas sibi cogitationes semper praesto, unde
Germanorum proverbium: Ein mensch hat seine gedanken nit allezeit by einander.
Et hoc ipsum est quod Scholastici designant, quando animam nostram actum
impurum & imperfectum appellant, cum Deus e contrario sit actus purissimus
& perfectissimus, in quo nihil potest esse, quin simul actu & revera jam sit. Ivi,
661. 25. Quaeris, quomodo ergo differt anima nostra a Deo, si adeo si-
milis? Respondeo, differre sane in multis; nam I. anima nostra nunquam simul
& semel cogitat omnia quae potest divisis cogitare vicibus: mens autem divina
non tantum ea omnia quae nos divisis vicibus cogitare possumus, sed absolute &
simpliciter omnia cogitabilia uno eodemque perpetuo actu cogitat. [...] 27. Tum
anima nostra nunc laeta nunc tristia agitat, nunc dulcibus cogitationibus pa-
scitur, nunc amaris turbatur: divinus intellectus laetissime semper perfectissimeque
cogitat, gaudio & jucunditate fruens ineffabili. Ivi, 680-81. Nec vero ab omni
similitudine abhorret creatam esse a Deo animam, id est substantiam quam-
dam activam, quae dum organica quaedam corpora, qualia brutorum sunt, permeat,
sensum in iis & perceptionem pariat, quaeque statis quibusdam legibus, quas igno-
ramus, in natura agat, ejus vires omnes, motiones, vitam producat, magna aequa-
bilique perennitate. Genov. E.M., III, 416. contendit [N. Malebranchius] omnia
nos in Deo, qui animae nostrae instar οὐσίως (essentialiter, & substan-
tialiter) unitus sit, videre, itaque patentissimam Fanatismo & Enthusiasmo viam
aperuit. Id., El. art. log, 27.
VII. A. → immortalitas, immortalis, mortalis. Item si
quilibet homo, animam habet propriam, & immortalem, oportet esse
infinitas animas Aristoteli mundum aeternanti. At quo vadunt post mortem,
cum Aristoteles neget infernum & Paradisum? vel oportet eas de corpore in corpus
migrare, quod reprobat Aristoteles contra Pythagoram. Camp., S.R., 82. Plato
ludum Deorum hominem esse, animamque immortalem esse, non ob
Aristotelis ineptas rationes, sed ob alias doctiores, & assentitur Pythagorae &
Timaeo conterraneis nostris, in transmigratione animarum post decem mille
annos. Eandem opinionem Esseni sectad sunt, & Pharisaei multi, proptereaque
putarunt Iesum esse vel Ioannem, vel Heliam, vel Hieremiam; & odierno tempore
Bracmani plerique & Cataini consentiunt transmigrationi. Id., S.R., 86. Haut
mirum interea, aliqui si mortalem velint a n i m a m ; de illa enim animae
parte qua usi sunt, intelligendum est (Sensibus nimirum Corporeis) qui ea ratione
morti sunt obnoxii, qua nostri esse desierunt; sed de hiis suo loco. Satis fuerit
Animae immortalitatem ex ipso sensu interno (modo non obstruantur
facultates) dictari posse. Herb., Vrt., 46. A quibus ineptis argutationibus in media
fere morte non abstinuit misellus ille Sophista Caesar Vaninus, qui ad vivicom-
burium adductus ob voces atheas & blasfemas, & a Sacerdote monitus ut resipi-
sceret, & Deum tota anima amaret, continuo sic argutatur. Si tota sit anima
habet partes, si partes habet potest discerpi, si discerpi potest est mortalis:
Satis stolide profecto ac insulse. More, E.M., 152. Animae quoque immor-
talitas e superioribus confirmatur: Quis enim Deo eripiat, quod ab eo solo te-
netur? Quis destruat quod solus ipse servat? Haec tota scilicet est illa incorrupti-
bilitas atque immortalitas, quae animae nostrae competit, quatenus
talis est naturae, ut a nulla creata vi destrui queat. Claub., C.D., 642. Quod si
ergo nullae rationes queant inveniri, ut revera non posse infra amplius patebit,
quae demonstrent, animam nostram unquam esse desinere, non res velut in
suspenso relinquitur; sed merito statuitur eam semper permanere, hoc est, immor-
talem esse, eique tanta cum certitudine interitum Philosophus abjudicat, quanta
cum ratione nulli rei sine causa existentiam adjudicat. Ivi, 677. 8. Nemo enim
ignorare queat Deum rerum omnium opificem esse summe sapientem, summe bo-
— 28 —
num, summe constantem: nemo etiam negare queat Animam humanam tanti
opificis opus esse pulcherrimum, & imaginem opificis operi huic impressam: nemo
denique negare queat, a sapiente eodemque bono & constante artifice alienum
esse, pulchrum opus facere, & postea iterum destruere. 9. Itaque haec Dei con-
stantia & immutabilitas, cum infinita sapientia & bonitate conjuncta, nobis sufficit
ad animam nostram immortalem pronunciandam, nisi manifesta expe-
rientia aut revelatio clara doceat eam mori: tum enim rationem Deus diligenter
petenti & investigandi detexisset, hanc animae mortem cum ejus infinita bo-
nitate, constantia & sapientia conciliandi. 10. Cum vero nulla talis ratio nobis
quantumvis attentis detecta sit, cumque experientia non probet animam mori,
revelatio autem divina insuper de ejus immortalitate nos ambigere vetet,
nihil est quod amplius in hac quaestione valde desideremus. 11. Et quamvis hoc
modo immortalitatem animae humanae, posita & considerata Dei
sapientia, bonitate & constantia, attribuamus; si tamen animam per se specte-
mus, infidas ire non possumus, quin talis sit naturae, ut quovis momento in nihilum
possit relabi, si nempe Deo lubeat manum conservantem subtrahere. Ibid. 10. Jam
enim supra ostendimus, ad corporis essentiam pertinere, quod sit res longa, lata,
profunda adeoque divisibilis in partes: anima vero nostra, corpori opposita, cum
non sit ullo modo extensa, nec partes extra partes habeat, necessario sequitur, omne
corpus natura sua esse mortale, animam vero ex natura sua esse immor-
talem. 11. Nam certe sublata causa mortalitatis (quae est compositio
ex partibus) tollitur ipse mortalitatis effectus (hoc est, dissolutio partium)
& quod non est colligatum ex pluribus, id nec potest in plura resolvi, compositio
quippe divisionis, conjunctio dissolutioni respondet. Ivi, 682. Maxima inde homini
dignatio, quod animam obtinet immortalem, lumine intellectus, fa-
cultate res diiudicandi & eligendi praeditam, & in plurimas artes solertissimam.
Puf., J.N., I, 145. Neque vero sequitur, nisi immortalitas animae
supponatur, collocandum hominis summum bonum in voluptate. Nam praeter-
quam quod in disciplina iuris naturalis, hoc modo adornata, immortalitas
animae non negatur, sed duntaxat ab eadem abstrahitur, voluptas illa corporis,
quae vulgo Epicuri summum bonum dicitur, ad conservationem, socialitatem, pacem,
& tranquillitatem generis humani non facit, sed potius eidem adversatur. Ivi, 211.
Prop. XXXV. Religio naturalis vera est, & sancta. D. Religio naturalis quam quod
ad theoreticam partem, tum quod ad practicam, nihil docet, nisi quod recta ratio
ab ipsa rerum natura informata omnibus hominibus praescribit. In theoretica enim
parte haec continentur praecipua. I. existere mentem quamdam aeternam [...] VII.
animam esse immortalem, adeoque superesse alteram vitam, in qua pos-
sit esse beata, vel misera. Genov., E.M., II, 132. (v. anche I: Bac., A.S., 585;
IV: Genov., E.M., III, 114; XVII: Claub., C.D., 676-77).
VIII. A. → forma. Turpiter sibi contradicentes qui materiam prope
nihil ponunt, nec quid, nec quale, nec quantum, omnique privant sensu, dicunt
e contra, formas essentiales accidentalesque de materiae gremio educi, a n i -
m a m q u e sensumque ex ea oriri, & non a causis agentibus. Nam dum elementa
privant sensu, ac simul ex eis animalia sentientia constitui cernunt, coguntur ex
— 29 —
materiae sinu virtute agentis animam producere. Camp., S.R., 33. Alterum
est, quaenam sit notio illius generis Actus? Graece habetur ejntelevceia quae apud
ipsum [Aristotelem] est forma, Anima, motus, Deus, quinta essentia.
Gass., Exrc., 125. Dices iterum hoc magis et minus accipiendum esse penes
eandem vel qualitatem vel substantiam, adeo ut intelligamus eundem calorem v.c.
cum sit vehementior, intendique dicitur, accipere magis, cum vero decrescit, et
remittitur, accipere minus. Quod idem tamen intelligi, dicique non possit de sub-
stantiali aliqua forma ut de Equina Anima. Verum id quoque intelligi, ac
dici qui nequeat? nonne ut calor aquae igni admotae initio est insensibilis, ac deinde
sensim augescit, donec evadat tandem maximus; eodem modo Anima equi
est initio debilissima, succedente vero tempore ita invalescit, ut robustissima tan-
dem sit? nonne et ut calor ille defervescente aqua lentescit, sic Anima quoque
ita senescente equo languescit? Attende quaeso, et videbis omnia esse paria: ut
proinde eadem Anima intelligi ac dici possit magis, minusque suscipere. Cre-
dere enim Animam aequalis semper esse perfectionis secundum se videtur
nimis ridiculum. Ivi, 353. Duplex autem est Vis Activa (quam cum nonnullis non
male Virtutem appelles), nempe ut primitiva, quae in omni substantia corporea per
se inest (cum corpus omnimode quiescens a rerum natura abhorrere arbitrer), aut
derivativa, quae primitivae velut limitatione, per corporum inter se conflictus re-
sultans, varie exercetur. Et primitiva quidem (quae nihil aliud est, quam ente-
levceia hJ prwvth) animae vel f ο r m a e substantiali respondet, sed vel ideo
non nisi ad generales causas pertinet, quae phaenomenis explicandis sufficere non
possunt. Leib., Spec. Dyn., 236. Anima nec ὕλη est & ὑποκείμενον subjectum,
nec totum compositum: sed μορφή & εἶδος, forma et Species, forma nempe
τῆs ὕλης materiae, non cujusvis, sed corporis organici, quum nemo dixerit ani-
mam aut in aëre, aut igne, aut aliis in rebus manifeste inanimis inesse. Genov.,
E.Al., III, 83. Postremo (quo etiam argumento pugnat L’Ametrie) anima,
ut Viennenses Patres definivere, est forma substantialis corporis: at constat ex
tota Aristotelis doctrina, nullam f o r m a m incorpoream excipi in materia posse :
nam forma substantialis est ultima subjecti perfectio: id scilicet vocabulum
ἐντελέχεια significat: perfectio autem corporis nequit esse ab incorporea substan-
tia. Ivi, 133. Vocabulum f o r m a e substantialis duplici cum notione accipi
potest; ut aut sit entelecheia corporis eo sensu, quo Peripateticorum vetus princeps
& Dicaearchus accepere; aut ut formis, quas vocant assistentes, opponatur.
Ex historia ejus synodi patet posteriori sensu acceptum, quo iis adversum iretur,
qui animas humanas non informantes formas, sed assistentes praedicare
occeperant. Ivi, 140. Peripatetici esse animam putant f o r m a m substan-
tialem corporis, quae totum permeet corpus, totam in toto corpore, totam in qua-
libet corporis parte, principium ut vitale, ita essentiale corporis, f o r m a m cor-
poreitatis & animalitatis corporis organici: adeoque reciprocum esse inter utriusque
substantiae operationes influxum, transmutarique cogitationes in corpore, motiones
in animo. Ivi, 164-65. Haec satis docent quid & veteres theologi & Patres viennen-
ses sibi voluerint, quum docuere animas esse formas substantiales: nempe
mentes humanas non obsidere humana corpora, velut quandoque daemones; sed
informare idest vitam eis dare. Ivi, 175. Purgetur igitur vetus opinio: animam
— 30 —
esse corporis f o r m a m substantialem dicamus: ab ea scilicet vitam esse & ener-
giam corporis. Illas vera vocabulorum suspiciones anima est forma cor-
poreitatis: dat esse corpori: unam efficit cum corpore substantiam: ex ea & corpore
fit unum magis unum, quam ex forma ignis & igne: entelechia corporis, seu
corporis actus primus; ac si quae sunt ejusmodi vitemus hoc aevi. Ibid. Primum
sententia haec Aristotelis, materiam primam unicam esse, immensam, immobilem,
ex ejus vero sinu & potentia mundanas omnes educi formas, etiam animas
hominum, quod rotunde docet Aristoteles, spinozismo mihi videtur similis: in
hoc enim eodem modo omnia omnibus modis ex aeternae substantiae sinu emanant.
Ivi, 404. (v. anche IV: Camp., S.R., 72).
IX. A. → mens. Quae autem agunt, in triplici differentia constituta esse
observare potes: Agunt enim objecta externa, & objectorum species etiam in me-
moria servatae (probatur ex sensu externo & interno) Agunt Principia quaedam in
humoribus insita (probatur ex sensu corporeo & crasso.) Agit etiam istis superius
principium quoddam, quod Mens in seipso, Anima in relatione sua ad corpus
vocatur, (probatur ex sensu persentiente & Divino). Herb., Vrt., 71. Substantia,
cui inest immediate cogitado, vocatur M e n s ; loquor autem hic de mente
potius quam de anima, quoniam animae nomen est aequivocum, & saepe
pro re corporea usurpatur. Desc., II Rsp., 161. Concludis: Sum igitur praecise
Res cogitans, id est Mens, sive animus, intellectus, ratio. Heic ergo agnosco
me hallucinatum. Existimabam enim me alloqui animam humanam, seu internum
illud principium, quo homo vivit sentit, loco movetur, intelligit; & alloquebar
tamen solam m e n t e m , quippe quae non modo corpus exuit, sed exuit quoque
animam ipsam. V Obj., 263. Sed nescio quo pacto oblitus id fueram, nisi
quia dubius remanseram, illudne principium, quo tam nos quam bruta vegetamur
atque sentimus, non velles dici animam, sed animam proprie esse nostram
m e n t e m : cum tamen illud principium dicatur proprie animare, mens nihil
aliud praestet, quam ut cogitemus, quod tu quidem fieri asseris. Utcumque id fuerit,
dicare jam Mens, atque esto Res cogitans praecise. Ivi, 263-64. Sic, quia forte
primi homines non distinxerunt in nobis illud principium quo nutrimur, crescimus,
& reliqua omnia nobiscum brutis communia sine ulla cogitatione peragimus, ab
eo quod cogitamus, utrumque unico animae nomine appellarunt; ac deinde
animadvertentes cogitationem a nutritione esse distinctam, id quod cogitat vocarunt
mentem, hancque animae praecipuam partem esse crediderunt. Desc.,
V Rsp., 356. Ego vero, animadvertens principium quo nutrimur toto genere
distingui ab eo quo cogitamus, dixi animae nomen, cum pro utroque sumitur,
esse aequivocum ; atque ut specialiter sumatur pro actu primo sive praecipua hominis
forma, intelligendum tantum esse de principio quo cogitamus, hocque nomine
mentis ut plurimum appellavi ad vitandam aequivocationem; mentem enim
non ut animae partem, sed ut totam illam animam quae cogitat considero.
Ibid. Cartesius, Sylvanus Regis, ac plerique alii hoc statuunt discrimen inter no-
tiones Mentis, & Animae, ut eadem substantia cogitans siquidem in se
ipsa spectetur, Mens dicatur; si prout corpus informat animatque, Anima.
Quam ego doctrinam in his Philosophis, qui nullum reale commercium inter men-
— 31 —
tem, & corpus esse opinantur, non possum non ridere. Sed & quidam veteres
Mentem ab Anima realiter velut duas res, atque, ut nunc loqui amamus,
duas substantias, distinxisse videntur, ut non pauci e recentibus Philosophis. Genov.,
E.M., III, 5-6. Quidam sunt Philosophi, qui animum, animam, & men-
tem distinguunt, Latini ipsi quamquam plerumque haec confunderent, tamen
quum exactius loqui volebant, animam vocabant vim, qua vivimus, seu potius
sanguinis motum vitalem & respirationem: animum vim, qua dolores, & volup-
tates sentimus, & in qua affectus gignuntur: mentem vero vim & facultatem
intelligendi. Id., El. art. log., 35. (v. anche I: Herb., Vrt., 72; Spin., Eth., 278;
IV: Camp., S.R., 109; Spin., T.T.P., 23; XII: V Obj., 263).
X. A. → harmonia, numerus, harmonicus, numero,
quantitas. Denique ex hoc initio tanta coaluit opinio Numerorum
horum, propterea quod essent Primi, eorumque quadrati et cubi; ut Pythagorei
totam philosophiam ex ijs censuerint concinnandam. Nam unitas repraesentabat
ipsis Ideam et Mentem et Formam, quia ut unitas individua est, eademque manet
et quadrate multiplicata et cubice; [...] Aliter binarius etiam animam signabat,
quod cum Mens immobilis sit, aut motu uniformi sc. circulari gaudeat: Anima
contra multiplices motus a corpore excipiat, adque motus rectilineos, qui sunt in
sextuplici differentia, magis familiariter se habeat [...]. Neque tantum Symbola
erant Numeri, trium principiorum, sed jam ipsa Anima componebatur
ipsis ex hisce n u m e r i s , eorumque proportionibus omnibus, et subdivisionibus
proportionum in sesquialteras, sesquitertias et sesquioctavas: ut Anima, vin-
culum Mentis et Corporis, esset in sua essentia nihil nisi Harmonía, exque
h a r m o n i i s composita. Kep., H.M., 95. Illud unicum inculco, quod jam
supra tactum a me, possit esse loco omnium, quod Opera Motusque corporum,
aemuli proportionum harmonicarum, ab Animae, Mentisque partibus
stent, ijs causam assignantes, cur Consonantiae delectent. Ivi, 107. Quod igitur
in genere de ordine, deque relatione verum est, id multo maxime subsumendum de
Harmonia, quae in proportione consistit, inque numeratione partium q u a n -
titatis aequalium: scilicet, ut subsistat, et ut esse possit aliqua sensilis har-
monia, praeter duos sensiles terminos oportere et Animam esse compa-
rantem: hac enim sublata, termini quidem erunt duo sensilia, sed non erunt una
Harmonia, ens rationis. Ivi, 212. Idoneam invenire in sensilibus propor-
tionem, est detegere et agnoscere et in lucem proferre similitudinem illius propor-
tionis in sensilibus, cum certo aliquo verissimae Harmoniae Archetypo, qui
intus est in Anima. Ivi, 215. si Archetypi suam haberent subsistentiam extra
Animam; fateor equidem, magno nos argumento privati, pro asserenda ne-
cessitate Animae, ad essentiam Harmoniae constituendam. Atqui extra
Animam illos constituere, est oppositum in adjecto, ut audiemus. Ivi, 216. Har-
monia, quae est inter circulum ejusque partem; quoad formale suum, nullo
modo est extra animam; Ivi, 217. Menti quippe humanae caeterisque A n i -
mis ex instinctu nota est quantitas, etiamsi ad hoc omni sensu destituatur:
illa seipsa lineam rectam, ipsa intervallum aequale ab uno Puncto intelligit, ipsa
per haec sibi circulum imaginatur. Ivi, 223, Ut igitur hunc locum concludamus:
— 32 —
praecipua fasciculo colligemus. Commune enim habent Harmoniae sensiles
cum Archetypalibus, quod terminos requirant, eorumque comparationem, ipsius
Animae energiam: in hac comparatione, utrarumque essentia consistit. Sed
sensilium termini sensiles sunt, extraque Animam praesentes adesse debent:
Archetypalium termini sunt antea intus in Anima praesentes. Ivi, 224. musicam
Leibnitius dixit exercitium arithmeticum numerare se nescientis animae,
Baum., Aesth., 71.
A. → tres, unicus, pars. Galeno (De placit. Hippocr. &
Plat.) quovis spiritus mobiles asserenti, non videntur nervi ab illis intercurrentibus
moveri, sed ab incorporea facultate, e cerebri temperie manante; & pulsus a fa-
cultate emissa a cordis temperie; ergo & motiones nutritionis & veneris, facultati
temperamenti iecoris tribuendi videri debent. Ipse enim has tres temperies,
tres esse animas, hoc est rationalem, irascibilem, & concupiscibilem: &
rationali duntaxat tribuit sensum, discursum, memoriam & imaginationem; caete-
ras vero etiam sensu privat. Nihilominus vult has obedire & repugnare rationali,
prout libet: Camp., S.R., 44. Si [...] ratio ipsa sibi persuadeat sequendum esse
objectum irae & cupiditatis, ergo unica est, solaque eademque anima,
quae argumentatur ad utramque partem; & dicit bona est venus, sed cum voluptate
sua secum affert deinde damnum; itaque perpendit examinatque damnum & utile,
& mox sectatur id, in quo plus boni invenit, in illo tunc. Ibid. Ergo unica
est a n i m a ; unus scilicet spiritus in toto corpore, in variis vasibus, habitans &
operans. Sed diversitas & incertitudo obiectorum, mistorum ex bono & malo,
variaeque actiones efficiunt videri animas multas, essentialiterque diversas esse
in brutis. Ivi, 45. Peripatetici unum facere animal conati, tollentes trinitatem
animae contra Platonem, in varietatem incidunt deteriorem. Non enim tres
modo sed multas animas, aut partes ponunt in animali: insuper & quinque
sensus, quinque informatos formis, & superaddunt sensum communem, qui con-
ferat obiecta particularium. Ivi, 73. Apage igitur commentum illud Scholae, quod
tres nobis animas indidit, vegetantem, sentientem, et ratiocinantem. Vege-
tans certe ad nos non pertinet; nutrimur, crescimus, generamus, sine ulla harum
rerum cognitione atque conscientia. Sentiens vero, et rationalis anima nos
ipsi sumus, quamdiu in corpore hoc sumus; nec duae istae sunt in nobis, sed una
simplexque res, cum clarissime sentiamus, nos unos et eosdem sentire simul atque
radocinari, idem autem, qua idem, nullas dicit partes. Geul., Eth., 237. Sed
uti anima quidem unum est, in totum corpus vitam vigoremque dispensans,
quae, prout diversas operationes pro diversitate obiectorum & organorum pro-
ducit, partes habere potentiales concipitur. Puf., J.N., II, 167. Nam si fin-
gamus, partes potentiales animae rationalis, intellectum & voluntatem,
esse separatim in diversis suppositis, quorum uni solus fuerit intellectus, alteri sola
voluntas; neque homo dici poterit tale suppositum, neque humanae actiones ab
eodem erunt expectandae, uno velut immobili semper torpente, altero tanquam
coeco nequidquam satagente. Ivi, 177. (v. anche XX: Genov., E.M., III, 180-81).
A. → sedes. Rursus inter has doctrinas de Foedere, sive consen-
sibus animae et corporis, non alia fuerit magis necessaria quam illa disquisitio
de Sedibus propriis et Domiciliis quae singulae Animae Facultates habent
in Corpore ejusque Organis. Bac., A.S., 586. Anne id facis, vir eximie, antiquo-
rum illorum instar, qui, cum putarent animam diffusam toto corpore, princi-
pem tamen partem τὸ ἡγεμονικὸν habere s e d e m opinabantur in determinata
parte corporis, ut in cerebro, aut in corde? Non quod censerent animam quo-
que in ea parte non reperiri, sed quod crederent animae illeic existenti mentem
veluti superaddi, coadunarique, & una cum illa partem informare. V Obj., 263.
Sciendum itaque humanam animam, etsi totum corpus informet, precipuam
tamen s e d e m suam habere in cerebro in quo solo non modo intelligit & ima-
ginatur, sed etiam sentit: hocque opere nervorum, qui, filorum instar, a cerebro
ad omnia reliqua membra protenduntur, iisque sic annexi sunt, ut vix ulla pars
humani corporis tangi possit, quin hoc ipso moveantur aliquot nervorum extre-
mitates per ipsam sparsae, atque earum motus ad alias eorum nervorum extremi-
tates, in cerebro circa sedem animae collectas, transferatur, ut in Dioptricae
capite quarto satis fuse explicui. Motus autem qui sic in cerebro a nervis excitantur,
animam sive mentem intime cerebro conjunctam diversimode afficiunt, prout
ipsi sunt diversi. Desc., P.Ph., 315-16. Cor enim ab Hebraeis sedes ani-
mae, & intellectus credebatur, quod omnibus satis esse notum existimo. Spin.,
T.T.P., 50. Quid enim voluntas sit, & quomodo moveat Corpus, ignorant omnes,
qui aliud jactant, & animae sedes, & habitacula fingunt, vel risum, vel
nauseam movere solent. Id., Eth., 117. Superest ut pauca dicamus de sede
animi. Animi sedem in corde simpliciores quaedam nationes, ut & veteres Graeci
philosophi statuebant: Hinc illa excordes, vecordes, concordes, quae animi, non
cordis sunt affectiones. Alii animam esse totam in toto corpore, & totam in
qualibet parte totius corporis, opinati sunt. Cartesiani animi substantiam in medio
cerebro sitam esse conjiciunt, eamque ope spirituum animalium in toto corpore
dominati. Newtonus animam toti cerebro praesentem videtur posuisse: Ce-
rebrum enim alicubi animae sensorium vocat. Probabilior videtur Platonis
sententia, substantiam animi in cerebro locatam esse, in quo uno intelligat, & do-
minetur; sed vim ejus sensitivam & vivificam per totum corpus effundi. Genov.,
El. art. log., 45-6.
A. → facultas. Hactenus Camerarius ex veteribus: quibus ple-
raque consentientia inculcat Hermes Trismegistus (quisquis ille fuit) filio suo Tatio:
cujus haec verba, Unitas secundum rationem Denarium complectitur, rursumque
Denarius unitatem. Deinde concupiscibilem Animae facultatem compo-
nit ex 12. ultoribus, seu vitijs Ethicis, ad numerum signorum Zodiaci, cui Corpus
et hanc ad corpus vergentem Animae potentiam subjicit: Rationalem vero
facultatem Animae ex Denario et ipse componit Virtutum Ethicarum.
Sic quod Pythagoraei celebrant Tetractyn fontem Animarum, et Camerarius
plures ait fuisse Tetractyas, non illam solum quae a quaternari, basi surgit ad sum-
mam 10. sed etiam aliam praecipuam, quae ab Ogdoadis basi ad verticem usque
colligit summum 36: idem et Tatius hic ex doctrina patris Hermetis innuit, dum
tempus ait fuisse, cum ipse adhuc esset in Ogdoade, Octonario: Filium vero Pater
ad Pimandrum remittit, de Octonario canentem, in quo sane occurit Octonarius
habituum Animae Ethicorum, septem quidem respondentium planetis Septem,
ut apparet, initio a Luna facto; octavi vero divinioris et quietioris, ad sphaerae puto
fixarum ideam. Kep., H.M., 98-9. intellectus et ratio per imperium animae
in semet ipsam multum non raro conferunt ad excitandas facultates inferio-
res, Baum., Aesth., 66. Psychologis patet in tali impetu totam quidem animam
vires suas intendere, maxime tamen facultates inferiores, ita ut omnis quasi
fundus animae, M. § 511, surgat nonnihil altius et maius aliquid spiret pro-
nusque suppeditet, quorum obliti, quae non experti, quae praevidere non posse
nobis ipsis, multo magis aliis, videbamur. Hic animae fundus quum a multis
adhuc ignoretur etiam philosophis, effectus eius extraordinarius, quem § 78 de-
scripsimus, diis adscriptus est auctoribus, Ivi, 81. Aliam addamus formulam to-
picorum aestheticorum, § 131. Quo plures, quo perfectiores facultates ani-
mae inferiores, quo plura, quo maiora, quo magis cohaerentia, sub intellectus et
rationis imperio, poterunt conferre ad pulcre cogitandum thema datum, hoc erit
illud pulcrae meditationi aptius, § 22, M. § 185. Ivi, 108. Experientia stricte dicta
multis reliquarum animae facultatum inferiorum perceptionibus praeter
sensationes aliis est interstinguenda, si pulcrius aliquid excogitare sit animus, § 140.
Ivi, 287. (v. anche XII: Bac., A.S., 586; XIX: Bac., A.S., 609).
XIV. A. → corporeus, incorporeus. patet quando nervus re-
pletur fluore, ita ut nequeat per illum spiritus interlabi, membrum illud amittere
motum, afficique paralysi, aut spasmo; ex virtute autem immobili prodire motum
impossibile est. Aristot. tamen omnem animam incorpoream faciens,
coactus est dicere ipsam immobilem: Volensque docere, quo pacto animali prae-
beat motum ipsa immota, respondet ipsam imaginatione producere calorem &
frigus: quorum altero dilatat, altero vero contrahit partes animalis: Camp., S.R.,
42. Si vero eadem via ostendere velim, animam rationalem non esse c o r -
p o r e a m , non opus erit enumerationem esse completam sed sufficiet, si omnia
simul corpora aliquot collectionibus ita complectar, ut animam rationalem ad
nullam ex his referri posse demonstrem. Desc. Rgl., 390. Quod spectat ad ideas
rerum immaterialium creditarum, ut Dei, Angeli, animae humanae seu mentis,
constat etiam quascumque habemus de ipsis ideas, esse vel corporeas, vel
quasi corporeas, ex forma scilicet humana & ex rebus alias tenuissimis,
simplicissimis, insensibilissimis, cujusmodi sunt aër aetherve, desumptas, ut supra
quoque attigimus. V Obj., 332. Nec quoque si fingeretur animam humanam
esse ex traduce, ideo concludi posset esse corpoream, sed tantum, ut corpus
nascitur a corpore parentum, ita ipsam ab eorum anima proficisci. Desc. VI
Rsp., 425-26. Certe humanam animam non esse corpoream naturali
ratione probare conatus sum; sed an sursum sit ascensura, sola fide cognosci posse
concedo. Ivi, 431. (v. anche II: Genov., E.M., III, 401; IV: Genov., E.M., III,
114).
A. → calor. Vitam esse nativi calorie (ergo animae) per-
manentiam, dixit, Aristotel. Et a calore demortua animalia reviviscere palam
est. Igitur quoniam ex nihilo non fit anima, nec ex anima mundi, aut ex
Colcodea, ut in Metaphys. docuimus; semper autem a calore generari videtur,
ut August. Ambr. & alii contestantur: Camp., S.R., 37. in 4. Meteor. [Aristo-
teles] ait, excreta caliditas in putrefactione componit & architectatur corpora ani-
mata. Componere autem corpus, liquido constat esse animae opus inhabita-
turae, & alibi (de partib. animal, ait:) In omnium semine esse calorem foe-
cundum, proportione respondentem elemento stellarum. Idem dixit Alb. calor
non est anima, sed aliquid animae, & ideo animat. Patet ergo c a l o r e m
producere animalia, & non ex materiae gremio, sed ex materia attenuata, & ca-
lore constitui animam. Ibid. Ita frigus causam esse mortis animalis com-
pertum est, ut vitae calor. Omnes enim morientes frigescunt abscedente anima.
Non tamen propterea frigus carere sensu, sed animam calore constitui,
admonemur; & Arist. in libr. de Iuventut. vitam esse nativi caloris perma-
nentiam, mortem vero deficientiam, scripsit. Ivi, 39. Nulli dubium concoctionem
in ventrículo fieri, deinde in iecore perfici; & per venas distribui, & in particulis
ad quas fertur absolvi & coalescere: succique partem in corde flatu spiritari: et
delatum arteriis corpus vivificare, & in crebro universitatem reficere. Cum autem
hos omnes actus operetur calor, quis neget illum animam esse? Imo Deus
confirmat (Genes. 9.c.) dicens ad Noe, ne vescatur sanguine animalium, Quoniam
sanguis (inquit) illorum pro anima est; quasi aperte dicens, spiritus vitae seu
motabilis, ut alibi dicit, qui in sanguine & de sanguine fiunt, esse brutorum ani-
mam. Ivi, 49. Vitam existentiae cum alio nuncupo, cum vita sumitur pro co-
njunctione unius rei cum alia re, vel cum aliquo accidente subjectum suum perfi-
ciente: sic vita hominis solet constitui in corporis & animae unione, & ab
Aristotele vita in genere definitur, permansio animae cum calore. Claub.,
C.D., 682. (v. anche XIX: Bac., A.S., 606-7).
A. → passio, affectus. Spiritus animalis quoniam natura mo-
bilis, tenuis, passivusque est, aptus est omnibus ab rebus pati, illisque affici multum,
aut parum, modis omnibus. Animaque in eo involuta secum afficitur: Prin-
cipales passiones sunt dolor & voluptas; hi praecipui sensus sunt mali vel
boni obiecti, coniuncti praesentesque sentienti animae. Camp., S.R., 166. Per
Passiones autem intelligo non solum eas quae vulgo in Morali tractantur
Philosophia, sed quamlibet Impressionem corpoream quae apta nata est ad perver-
tendum Animae judicium, mentemve occaecandam, quo minus quid in re
quaque optimum est discernat. More, E.E., 25. Ex his [Cartesius] concludit,
nullam esse tam imbecillem Animam, quae non possit, cum bene dirigitur,
acquirere potestatem absolutam in suas Passiones. Nam hae, ut ab eo de-
finiuntur, sunt perceptiones, aut sensus, aut commotiones animae, quae ad
eam speciatim referuntur, quaeque ΝΒ. producuntur, conservantur, & corrobo-
rantur, per aliquem motum spirituum (vide art. 27. p. I. Pass. Anim.). Spin., Eth.,
279. Affectum ordine primus, sed intensitate, & vi infimus, est admiratio.
Ea est, inquit [Cartesius], subitanea animae occupatio, qua fertur in conside-
rationem attentam objectorum quae ipsi videntur rara & extraordinaria. Genov.,
Ε.M., III, 303. (v. anche I: Bac., A.S., 584, 585).
A. → i p s e , sui, sui ipsius. Admiror equidem hominem
tanto praeditum ingenio, animamque eius regentem corpus, nec tamen ip-
sam scire, qua ratione regat. Fiunt intra nos tot concoctiones, separationes, ag-
gregationes, nutrificationes, assimiladones, nec tamen intelligere possumus, quo-
modo fiunt; & quidem nos ipsi, qui animae sumus, hos actus operamur,
nec tamen nostra opera, nec operationes nostras scimus. Camp., S.R., 95. Quod
autem me in stupore retinebat, qua ratione anima ignorat seipsam & opera
sua, nunc iterum ita solvo, quod anima omnis seipsam sapit, quando-
quidem tot artes operatur propriae gratia vitae, & amat seipsam. Amor autem
ex cognitione nascitur, ipsa autem se non cognoscit discursu; nam discursus
rei dubiae est, ipsa autem se natura & per essentiam novit; Ivi, 105. anima
absque Consilio se novit, suasque edit operationes, propria innata ducente arte,
a prima pendente: Ibid. Non dico animam humanam sibi esse notissimam
secundum omnia quae de ea quaeri possunt, praesertim si de ejus coniunctione cum
corpore atque independentibus affectionibus agatur (quid enim hoc attinet ad rem
praesentem, aut quis fidem haberet hoc asserenti?) sed sufficit mihi, ut sibi mens
mea sit notissima ratione duorum istorum quae dixi (quod facile poterit admitti
ab eo qui attendit) nempe quod existat & cogitet. Claub., C.D., 598. (v. anche
XVIII: Claub., C.D., 597, 599).
A. → dubito. Praetera dubitamus quid sit anima. Et
quidem nos ipsi dubitantes sumus anima. Camp., S.R., 95. Itaque
nihil prius animae nostrae innotescit, quam ipsa sibi, nulla de re certior est
quam de semet ipsa, nempe quod existat & cogitandi vim variasque cogitationes
habeat: quamvis enim dubitet de omnibus & pertinacissime d u b i t e t,
de his tamen, eo ipso quo dubitat, dubitare nequit. Claub., C.D., 597.
Tarn certa est mens sive anima humana de sui existentia, ut quamvis dubitet
de aliis rebus omnibus, de hac tamen, eo ipso quod dubitat, dubitare
nequeat, uti saepius a me notatum. Ivi, 599. Secundum hanc vitae & mortis de-
finitionem ut animae probemus immortalitatem, notandum primo est, de
animae nostrae, si quidem ad nos ipsos attendamus, existentia multo nos cer-
tiores esse, quam de ullius rei corporeae, quoniam possumus aliquando de cuiusque
rei corporeae existentia dubitare (non dico hoc faciendum esse, ut neque nego
fieri oportere; sed ajo tantum, esse possibile) cum tamen de animae nostrae
existentia numquam dubitare queamus: quia enim dubitare animae
solius operatio est, ex articulo sexto praecedentis Exercit. fieri non potest ut du-
bitet, nisi existat, adeo ut sic liceat concludere: Dubito an sim, ergo certis-
sime sum. Nec fieri potest, ut alterius rei existentia per dubitationem probetur,
quam Animae dubitantis, vel quocumque alio modo cogitantis. Ivi,
676-77. (v. anche VI: Claub., C.D., 605).
Α. → sensibilis. Quamobrem partem primam doctrinae ge-
neralis circa Animam Humanam, doctrinam de Spiraculo appellabimus ; Se-
cundam vero, doctrinam de Anima Sensibili sive Producta. Bac., A.S.,
605. Doctrina vero de Anima Sensibili sive Producta, etiam quatenus
ad Substantiam ejus, vere inquiritur, at ea inquisitio nobis quasi desiderari videtur.
Quid enim ad doctrinam de Substantia Animae faciunt Actus Ultimus et
Forma Corporis, et hujusmodi nugae logicae? Anima siquidem Sensibi-
lis sive Brutorum plane substantia corporea censenda est, a calore attenuata et
facta invisibilis; aura (inquam) ex natura flammea et aërea conflata, aëris mollitie
ad impressionem recipiendam, ignis vigore ad actionem vibrandam, dotata, partim
ex oleosis, partim ex aqueis nutrita; corpore obducta, atque in animalibus per-
fectis in capite praecipue locata, in nervis percurrens, et sanguine spirituoso arte-
riarum refecta et reparata; quemadmodum Bernardinus Telesius, et discipulus ejus
Augustinus Donius, aliqua ex parte non omnino inutiliter asseruerunt. Itaque de
hac doctrina diligentior fiat inquisitio; eo magis, quod haec res non bene intellecta
opiniones superstitiosas et piane contaminatas, et dignitatem Animae Huma-
nae pessime conculcantes, de Metempsychosi et Lustrationibus Animarum
per periodos annorum, denique de nimis propinqua Animae Humanae erga
animas brutorum per omnia cognatione, peperit. Est autem haec Anima
in brutis anima principalis, cujus corpus brutorum Organum; in homine autem,
Organum tantum est ipsa Animae Rationalis; et Spiritus potius appellatione
quam Animae indigitari possit. Ivi, 606-7. Supersunt doctrinae duae, quae
ad Facultates Animae Inferioris sive Sensibilis praecipue spectant, ut-
pote quae cum organis corporeis maxime communicant; altera de Motu Voluntario,
altera de Sensu et Sensibili. Ivi, 609. Neque mirum, cum Anima ipsa Sen-
sibilis hactenus potius pro entelechia et functione quadam habita sit, quam pro
substantia. At quando jam innotuerit ipsam esse substantiam corpoream et ma-
teriatam, necesse est etiam ut quibus nixibus aura tam pusilla et tenera corpora tarn
crassa et dura in motu ponere possit inquiratur. Ivi, 610.
A. → medius. Si mens ita praesidet in cerebro, ut non sit etiam
forma substantialis humani corporis, ponenda est media quaedam substantia,
quae sit anima hominis vegetativa & sensitiva, seu principium activum earum
actionum, ejusque energiae, quae in corpore inest necessaria. Genov., E.M., III,
180. Nam & veteres philosophi subtilissimo fluido, quae sit anima media,
mentes circumvestiri crediderunt, & in eamdem sententiam magna pars antiquorum
christianorum theologorum ivit, & recentes plurimi, ut superius adnotatum est,
suum calculum addidere. Nec Scholasticorum plerisque ea displicuit, imprimis
Zabarellae, & Enrico Gandavensi, qui tres animas velut tres substantias re
distinctas vegetativam quae sit materies sensitivae; sensitivam quae sit materies
intellectivae; & intellectivam, quae actus sit, in homine posuerunt. Accessere che-
mici quidam Theophrastus Paracelsus, Joannes Baptista Helmontius, & Joannes
Comenius, qui mosaicam esse & cabbalisticam doctrinam contendit. Hic post Cab-
balistas quosdam νοῦν mentem a Deo esse, animam mediam ex praeexis-
tente spiritu mundi, quod & Fluddus opinatus est, & Campanella: & Henricus
Morus, etsi doceat animam vegetativam & sensitivam esse ipsam mentis vim
toto corpore fusam, ab eo non admodum abhorret, & spiritum mundi archeon
plurimum in vitam humanam infiuere. Ivi, 180-81. Causas autem dico physicas,
quae scilicet sunt in animae instrumento, quod quid menti ipsi, dum dolore aut
voluptate afficitur, contingat, id me ignorare ingenue fateor. Nec raro subit animum
esse dolores omnes, & voluptates, quibus huic subjecti sumus, animae cujusdam
mediae & corporeae: nam phaenomena dolorum & voluptatum saepe mihi
locum non habere posse videntur in sola substantia incorporea. Ivi, 295.
A. → divinatio, praevisio. Naturalis autem Divina-
t i o , ex vi scilicet interna animi ortum habens, ea demum est de qua nunc agitur.
Haec duplex est; altera Nativa, altera per Influxum. Nativa hoc nititur suppositionis
fundamento; quod anima in se reducta atque collecta, nec in corporis organa
diffusa, habeat ex vi propria essentiae suae aliquam praenotionem rerum futurarum.
Bac., A.S., 607. Divinatio vero per influxum hoc altero suppositionis fun-
damento nititur; quod anima, veluti speculum, illuminationem quandam se-
cundariam a praescientia Dei et spirituum excipiat; cui etiam idem, qui priori,
status et regimen corporis confert. Eadem enim animae sevocatio efficit, ut
et sua natura impensius utatur, et divinorum influxuum sit magis susceptiva, nisi
quod in Divinationibus per Influxum anima fervore quodam atque
tanquam numinis praesentis impatientia (quae apud priscos Sacri Furoris nomine
vocabatur) corripiatur, in Divinatione autem Nativa, quieti potius et va-
cationi propior sit. Ivi, 608. Occasio impetus ad venuste cogitandum est status
animae in quo praevisio praesagiumque naturaliter faciliores sunt, M.
§ 602, ad eleganter cogitanda praesertim necessariae vires, ordinario maxime de-
biles, § 39, M. § 597, et mens sana in corpore sano, E. § 254, per venustum alterius
ingenium ad imitationem inclinatur, § 56, 44. Baum., Aesth., 82.
A. → corpusculum, particula. Itaque huiusmodi c o r -
p u s c u l a rerum semina, neque calida esse, neque frigida, neque alba, neque nigra,
neque sentientia: sed eiusmodi concursu oriri calorem, hoc est, ex acutioribus,
frigus ex obtusioribus; ex rotundis animam, ex illis vero ac vacuo multo in-
tercepto aërem, ex multa ipsarum condensatione cum modico vacuo aquam: ex
plurima vero terram. Hanc opinionem a nobis in Phys. & Metaph. reprobatam,
hic non est examinandi locus. Camp., S.R., 5. Idcirco Lucretius animam con-
stare ait p a r t i c u l i s perquam subtilibus perquam minutis, atque agitatissimis.
Genov.. E.M., III, 65.
M e t a f o r . Ad tertiam quod attinet, quae ad falsitatem et men-
dacium spectat; una haec omnium turpissima est, quippe quae ipsam naturam
animamque destruit scientiae, quae nihil aliud est quam veritatis imago.
Bac., A.S., 455. Nam syllogismi ex propositionibus consistunt; propositiones
ex verbis; verba notionum tesserae sunt; quare si notiones ipsae (quae verborum
animae sunt) male et varie a rebus abstrahantur, tota fabrica corruit. Ivi, 621.
Quamvis enim Ratio Sermonis veluti anima sit, tamen in tractando disjungi
debent Ratio et Sermo, non minus quam Anima et Corpus. Ivi, 651. Itaque
si notiones ipsae mentís (quae verborum quasi anima sunt, et totius hujusmodi
structurae ac fabricae basis) Id., N.O., 136. minime advertens primitivas hominis
observationes atque naturae operationes (quae ad omnem illam varietatem instar
animae sunt, et primi motus) nec multas nec alte petitas esse. Ivi, 191. Sunt
enim instantiae Praerogativis istis insignitae et donatae animae instar, inter
vulgares instantias comparentiae. Ivi, 394. Civitatem porro, tanquam hominem
aliquem artificialem, ingeniose delineavit Hobbesius in Proemio Leviathanis, in
quo is, qui summam habet potestatem, est pro anima, totum corpus vivifi-
cante & movente: Puf., J.N., II, 143. Regularitatem autem civitatis in hoc con-
sistere arbitramur, ut omnes & singuli ab una velut anima videantur regi, seu
ut summum imperium indivisum, & inconvulsum ab una voluntate per omnes
civitatis partes, atque negotia exerceatur. Ivi, 182.
de fréquences, Tables comparatives, Louvain 1977, p. vii.
tura del materiale secondo successioni sempre diverse, occorre dire che essa conosce presso
il Centro una peculiare possibilità di attuazione pratica, i contesti di cui si compongono le
voci essendo stati inseriti nella memoria dell’elaboratore elettronico, il quale può in qualsiasi
momento, a richiesta del redattore, fornirli nell’ordine desiderato. La stessa voce anima qui
presentata è stata redatta con l’ausilio del calcolatore, mediante una serie di programmi ela-
borati da Marco Veneziani, redattore del Centro, che qui si ringrazia.
a Lessico Intellettuale Europeo, Materiali per le voci Res, Realis, Realitas, Realiter nel
Dizionario filosofico del ’600 e ’700, in Id., RES. III Colloquio Internazionale, Roma, 7-9 gen-
naio 1980, Atti a cura di M. Fattori e M. Bianchi, Roma, Edizioni dell’Ateneo 1982,
pp. 405-410.
Refbacks
- There are currently no refbacks.